شرایط تغییر نام‌خانوادگی در شناسنامه/ فرار از واژه‌های مستهجن
انتخاب نام خانوادگی به شکل امروز آن در ایران، از سال‌های انقلاب مشروطه در میان قشر روشنفکر جامعه معمول شد و با پایان جنگ جهانی اول، اداره سجل احوال تهران آغاز به کار کرد و بعدها در سال ۱۳۰۴ لوایحی به تصویب مجلس شورای ملی رسید که بر اساس آن استفاده از القاب گذشته منسوخ و انتخاب نام خانوادگی برای همه اتباع ایران اجباری شد.
نسبت دادن یک نام خانوادگی به هر ایرانی از سال ۱۳۱۳ به صورت قانون مدنی درآمد و اجباری شد و از آن زمان به مرور برای تمام اتباع ایران، نام خانوادگی انتخاب شد که متناسب با محل اسکان قوم و نام یا شهرت بزرگ خاندان، پدر، پدربزرگ و جد، گاهی هم شغل یا حرفه یا یک ویژگی بدنی بود.
پیش از تصویب این قانون و در سال ۱۳۰۴ لایحه‌ای به تصویب مجلس شورای ملی رسید که به کار بردن هر لقبی از جمله خان، میرزا، سلطنه، دوله را برای ایرانیان ممنوع کرده و تنها القاب مجاز، آقا برای مردان و بانو برای زنان در نظر گرفته شده بود و امروزه بیش از ۱۰ هزار نام‌خانوادگی در ایران به ثبت رسیده که القاب با بیشترین فراوانی عبارت از محمدی، حسینی، احمدی، رضایی، مرادی و حیدری هستند.
نام‌های خانوادگی ممکن است دارای پسوند، میانوند، پیشوند یا فاقد آن باشند و با این‌حال اغلب نام‌های خانوادگی معمولاً نسبی بوده و فرد یا فامیل را به یک فرد مهم (محمدی، حسینی و ...)، به یکی از اجداد (مهدی‌پور، محمدزاده و ...)، به یک محل (تبریزی، اصفهانیان، شیرازی و ...)، به یک شغل یا حرفه (صراف، جواهریان، پزشکزاد و ...)، به یک دودمان (آل‌هاشم، بنی‌هاشمی و ...)، به یک ویژگی بدنی (خوش‌لهجه و ...) یا شهرت اجتماعی (قهرمان، قوی‌پنجه و ...) نسبت می‌دهند.
آمار تغییر نام خانوادگی در کشور
سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور درباره تغییر نام خانوادگی گفت: از ابتدای فروردین تا پایان شهریور امسال ۷۶ هزار و ۴۶۲ ایرانی نام خانوادگی خود تغییر داده یا اصلاح کردند.
سیف‌الله ابوترابی افزود: در ۶ ماهه اول سال گذشته نیز ۱۰۲ هزار و ۱۱۳ رکورد در پایگاه اطلاعات جمعیت به دلیل جایگزینی یا اصلاح نام خانوادگی داشتیم.
ابوترابی در توضیح قانونی ۴۱ ثبت احوال گفت: دارنده حق تقدم نام خانوادگی، کسی است که برای اولین بار در قلمرو هر اداره ثبت احوال مستقل نام خانوادگی خاصی به نام او ثبت و مختص او شناخته شده باشد و همچنین حق تقدم نام خانوادگی پس از فوت دارندگان آن به ورثه قانونی او منتقل می‌شود.
وی اظهار کرد: دارنده حق تقدم نام خانوادگی یا وارث قانونی او می‌توانند اجازه استفاده از نام خانوادگی خود را به اشخاص دیگر مشروط به آنکه محل صدور شناسنامه آنان یکی باشد، بدهند.
شرایط تغییر نام خانودگی
سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور گفت: اشخاص می‌توانند در مواردی که پیش‌بینی شده است، درخواست تغییر نام خانوادگی کنند. مانند مواردی که نام خانوادگی بیش از دو کلمه یا بیش از یک کلمه و یک حرف یا عدد یا پسوند یا به طور مطلق یا مضاف نام محل یا مواردی مانند دو اصل تهرانی، علی‌نژاد مطلق، عدنان تکان تپه تهرانی و آحسینی‌پور باشد.
وی افزود: همچنین تغییر نام خانوادگی می‌تواند برای نام‌هایی باشد که از واژه‌های مستهجن و ناپسند ترکیب شده باشند. مانند گداپور، پدرسوخته، لش و ... . یا نام خانوادگی از واژه‌های خارجی مانند علی‌اف برای ایرانیان غیرمهاجر یا آراکلیان برای مسلمانان باشد.
ابوترابی درباره شرایط تغییر نام خانوادگی توضیح داد: برخی نام‌های خانوادگی مذموم که مغایر با ارزش های فرهنگ اسلامی هستند مانند اسامی محل به طور مطلق و مضاف مانند کرجی و افخمی تبریزی هم می‌توانند تغییر داده شوند.
وی اضافه کرد: در این مورد تبصره‌هایی هم مانند حذف نام محل از نام خانوادگی اشخاص بدون رعایت مقررات مربوط به دارنده حق تقدم نام خانوادگی انجام خواهد شد. مانند حسینی شیرازی به حسینی یا اکبری علی‌آبادی به اکبری.
سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور ادامه داد: همچنین حذف نام ایلات و عشایر و حرفه‌ها و مشاغل مانند کوراوند به رسولی و محمدی نقاش به محمدی از نام خانوادگی اشخاص بدون رعایت مقررات دارنده حق تقدم نیز انجام خواهد شد.
ابوترابی گفت: واژه‌هایی که از القاب و اسامی مربوط به عناوین علمی اعم از درجات و مؤسسات علمی مانند دکتر، دانشگاه یا مناصب دولتی از لشکری و کشوری به صورت مطلق باشد مانند سرهنگ و شهردار هم از دیگر شرایط تغییر نام خانوادگی به حساب می‌آیند.
شرایط تغییر نام خانوادگی پدر و فرزندانش
سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور اظهار کرد: در صورتی که نام خانوادگی پدری تغییر کند، تغییر نام خانوادگی فرزندان کمتر از ۱۸ سال با درخواست کتبی پدر و تغییر نام خانوادگی فرزندان کبیر وی بدون رعایت حق تقدم و با ارائه اجازه‌نامه از پدر ممکن خواهد بود.
ابوترابی افزود: همچنین هر وقت پدری نام خانوادگی خود را تغییر دهد و فوت کند، هر یک از فرزندان متوفی می‌توانند برابر تبصره ماده ۴۱ قانون ثبت احوال، نام خانوادگی خود را به نام خانوادگی پدر تغییر دهند.
او گفت: هر یک از اشخاص دارای نام خانوادگی قابل تغییر در صورت تمایل می‌توانند با مراجعه به اداره ثبت احوال محل اقامت نسبت به درخواست تغییر نام خانوادگی خود اقدام کنند.
ابوترابی عنوان کرد: اشخاص ۱۸ سال به بالا، اشخاص کمتر از ۱۸ سال که دارای حکم رشد باشند، پدر یا جد پدری با ارائه شناسنامه خود برای فرزندان کمتر از ۱۸ سال در صورتی که نام خانوادگی پدر تغییر کرده باشد و قیم یا وصی برای اطفال تحت سرپرستی خود با ارائه مدارک مستند که سمت او احراز شده باشد و برگشت به نام خانوادگی اولیه امکان‌پذیر نباشد، می‌توانند متقاضی درخواست نام خانوادگی جدید باشند.
قانون استفاده از نام خانوادگی همسر
سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور درباره قوانین استفاده از نام خانوادگی همسر هم توضیح داد: استفاده از نام خانوادگی همسر برای زوجه تا زمانی که در قید زوجیت باشد، با ارائه اجازه‌نامه از شوهر بدون رعایت حق تقدم بلامانع است و در صورت وقوع طلاق، با اعتراض زوج، سند سجلی و شناسنامه زوجه به نام خانوادگی اولیه برگشت داده می‌شود.
ابوترابی افزود: پس از فوت همسر تا زمانی که زوجه شوهر دیگری اختیار نکرده باشد، مثل قبل می‌تواند از نام خانوادگی همسر متوفایش استفاده کند یا به نام خانوادگی اولیه خود برگردد.
