قصبه، شاهکار آبی دنیا در دل بیابان
3 کیلومتر به طرف جنوب شرقی از گناباد دور شدیم. به محل قنات می‌رسیم یک بیابان، آسمان و قدری ابر. اینجا صدای باد در گوشت زو می‌کشد و تابش نور و هرم گرما را بیشتر حس می‌کنیم. به جز بوته‌های خار سوزنی و تپه‌های خشک در حوالی‌مان چیزی نمی‌بینیم.
آفتاب‌‌نیوز :
هنوز وارد قنات نشدیم، درد عطش بر پیکره این زمین‌ها ترک انداخته و همه شگفتی این داستان این است که برای دیدن شاهکار آبی دنیا به دل این بیابان‌ها آمدیم، هنوز وارد قنات نشدیم، هیجان، کنجکاوی و البته کمی ترس را همزمان با هم حس می‌کنی، ترس به خاطر وجود برخی افسانه‌ها که می‌گویند این قنات نمی‌تواند ساخته دست بشر باشد.
به گزارش ایسنا، صبح پنج‌شنبه خبرنگاران ایسنا-منطقه خراسان به همراه غلامرضا نبی‌پور پیر قنات، علیرضا حسین‌زاده مدیر جهاد کشاورزی گناباد و نگار سرتیپ‌زاده مدیر پایگاه قنات قصبه از این شاهکار آبی دنیا که در دل بیابان حفر شده، بازدید کردند.
از روشنایی روز به یکباره وارد فضای تاریک می‌شویم، هوا سردتر می‌شود و جلو که می‌رویم می‌توانیم بوی آب و خاک را استشمام کنیم. چند قدمی که جلو می‌رویم چشمانمان را ببندیم یا باز کنیم تفاوتی ندارد زیرا تاریکی مطلق است. بدون چراغ قوه پیمودن مسیر امکان‌پذیر نیست. باتوجه به اینکه هنوز مسیر قنات استحکام‌بندی نشده استفاده از کلاه ایمنی الزامی است، ارتفاع طوری است که وقتی وارد قنات شدیم به حالت خمیده بخشی از مسیر را طی کردیم.
لایه‌های سنگی قنات از جنس رس است اما به دیوارهای قنات که دست می‌زنیم جنس سختی مانند سنگ دارند، سختی جنس سنگ‌ها نشان از وجود آب تا ارتفاع بالای مسیر دارد که در اثر تماس با آب مانند سنگ سخت شده است، در بین مسیر مشاهده می‌شود که مسیر اصلی قنات به دلیل ریزش مسدود شده اما یک میان بغل برای تردد ایجاد شده است.
خط‌های سفید در کناره دیوارها از پرآبی قنات در روزگاران گذشته و کاهش سطح آب حکایت دارد و از سطح شوره موجود در آن می‌توان ارتفاع آب در زمان‌های مختلف را احساس کرد، آب قنات 600 لیتر بر ثانیه است که به دلیل خشکسالی پی در پی این میزان آب به 130 لیتر بر ثانیه کاهش پیدا کرده است.
از برآمدگی‌ها و تورفتگی‌های دیوار تک تک ضربه‌های پتک مقنی‌ها را تصور می‌کنیم یعنی چند نفر عمرشان را صرف ساخت قنات کردند یا حتی در مسیر ساخت قنات جانشان را از دست دادند. مسیر گاهی تنگ‌تر و گاهی فضا بازتر می‌شود و ارتفاع سقف در برخی فضاهای قنات افزایش می‌یابد.
پس از حدود 15 دقیقه پیاده‌روی به مسیر آبی قنات می‌رسیم. آب آن ولرم است اما آب در مسیر جلوتر بسیار سردتر می‌شود. این آب برای کشاورزی مناسب اما برای شرب غیرمناسب است. قنات 2 رشته اصلی قصبه و دولاب نو دارد که شاخه اصلی دولاب کهنه با 11 میله چاه در گذشته بخشی از آب قنات را تامین می‌کرده، در حاضر فاقد آبدهی است. شاخه اصلی قصبه دارای 222 حلقه چاه و دو شاخه فرعی است. شاخه فرعی اول دارای 30 و شاخه فرعی دوم دارای 25 حلقه چاه است، همچنین شاخه اصلی دولاب نو دارای 153 حلقه میله چاه و 3 شاخه فرعی بوده که شاخه اول تا سوم به ترتیب دارای 5، 14 و 5 حلقه میله چاه است.
4 هزار سال پیش کال شور آب مورد نیاز گناباد را تامین می‌کرد اما این کال خشک شد، بدین ترتیب جستجو در پی آب مردم را به کنکاش زمین واداشت و توانستند بدون پمپ آب و نیروی الکترونیکی آب را از عمق 320 متری بیرون کشند.
چرا "قنات قصبه" ثبت جهانی شد؟
نگار سرتیپ‌زاده، مدیر پایگاه قنات قصبه گناباد در جریان بازدید از قنات درباره ویژگی‌های قنات قصبه که باعث متمایز شدن این قنات از سایر قنوات شد، اظهار کرد: نخست عمق مادر چاه قنات قصبه سبب شگفتی دانشمندان است، در واقع قصبه عمیق‌ترین مادر چاه ایران و به نوعی جهان است که بالغ بر 320 متر عمق دارد که در این میان، داده‌های نقشه‌برداری ارتفاع 300 متر را تایید کرده است. البته آخرین حلقه چاه‌ها بر اثر سیلاب از روی سطح زمین حذف شدند و قابل شناسایی نیستند، اما براساس شیب زمین و توپوگرافی عمق بالغ بر 320 متر برای آن مورد تایید است.
وی افزود: همچنین تکنولوژی حفر قنات از دیگر دلایل برتری این قنات نسبت به قنوات دیگر است. زمانی که سطح سفره‌های آب زیرزمینی از میله چاه بالاتر قرار می‌گرفت، برای اینکه مقنی امکان ادامه حفر میله چاه را داشته باشد از بالا به پایین این امر میسر نبود و مجبور بودند، برعکس و از پایین به بالا حفر را انجام دهند که به این روش سرکولی یا دویل‌زنی می‌گویند که در این میان، در قنات قصبه بالغ بر 70 متر سرکولی به چشم می‌خورد که این مقدار نسبت به سایر قنوات بیشتر است.
سرتیپ‌زاده گفت: آنچه که در خصوص تکنولوژی حفر این قنات شاخص شناخته شد، فاصله میان میله چاه‌ها است. به این صورت که بر روی سطح زمین میله چاه‌ها را به فاصله 50 تا 100 متر حفر می‌کردند و اینکه چگونه از زیر زمین به طور دقیق همان مسیر بالا را حفر کنند که به خطا نروند، آن هم با ابزارهای ابتدایی و با توجه به عمر 2500 قنات قصبه بسیار شگفت‌انگیز است.
چطور مقنی‌ها از خطر دم‌گرفتگی نجات می‌یافتند؟
وی در پاسخ به این سوال که آیا مقنی‌ها در حین کار دچار خفگی نمی‌شدند، گفت: برای ایجاد کوره قنات، یک حلقه چاه کنده می‌شد تا کار اکسیژن‌دهی را انجام دهد و برای اینکه دچار دم‌گرفتگی نشوند کمی سرکه کف قنات می‌ریختند که با خاک رس ترکیب شده و واکنش نشان می‌داد، در نتیجه تولید اکسیژن می‌کرد. همچنین اگر مقنی در حین کار دچار دم‌گرفتگی می‌شد ظرف سرکه را مقابل بینی مقنی می‌گرفتند تا دوباره بتواند هوشیاری خود را بدست آورد.
مدیر پایگاه قنات قصبه گناباد ادامه داد: ریختن شن یاقوتی در کف زمین قنات نیز به تولید اکسیژن در آن محدوده کمک می‌کرد و یا در چاه‌هایی که سطح آب زیرزمینی بالاتر از سطح آب قنات قرار گرفته، یک چاه کمکی با فاصله کم حفر می‌شد.
سرتیپ‌زاده در ارتباط با شیب کف کوره با بیان این مطلب که در قنوات ناحیه کویری این شیب صفر درصد است، تصریح کرد: برای اینکه به محاسبه شیب مربوطه بپردازند، ظرف آب و یا سرکه‌ای که به همراه داشتند را در کف قنات گذاشته و اگر سطح آب به سمتی کج و یا راست می‌شد نشان‌دهنده تراز نبودن کف کوره بود.
وی در ارتباط با وقوع سیلاب در قنوات خاطرنشان کرد: برای اینکه بتوانند از وقوع سیلاب در قنوات جلوگیری کنند، در چندین قسمت از میله چاه‌ها کمربست ایجاد می‌کردند تا اگر سیلاب به داخل نفوذ کرد، کوره قنات مسدود نشود.
سرتیپ‌زاده در ارتباط با تعداد گردشگرانی که هر ساله به شهرستان گناباد سفر کرده و از قنات قصبه بازدید می‌کنند، خاطرنشان کرد: در ایام عید نوروز حدود دو هزار، تا 2 هزار 500 گردشگر از این مکان بازدید کردند که در حال حاضر، به تناسب اینکه این اثر به سطح جهانی رسیده است گردشگران بیشتری را نیز به خود جذب می‌کند. کشورهای سوئیس، هلند، سوئد، بلژیک، فرانسه، آلمان و ... بیشترین تعداد بازدیدکننده علمی را به قنات خود اختصاص دادند.
آیا خطر جانی گردشگران را هنگام بازدید تعقیب می‌کند؟
وی ادامه داد: تا زمانی که بازدیدکننده خارجی علمی زیادی وجود نداشته باشد، به دلیل عدم استحکام‌بخشی لازم و کافی در این منطقه، سعی بر آن است که بازدیدهای گسترده‌ای صورت نگیرد.
مدیر پایگاه قنات قصبه گناباد در ارتباط با استحکام‌بخشی قنات با بیان اینکه یکی از مهمترین ویژگی‌های اثری که به ثبت جهانی می‌رسد این است که سلامت و اصالت آن دچار تغییر نشود، اظهار کرد: به همین دلیل برای عدم وارد شدن خدشه به اثر، استحکام‌سازی‌های لازم انجام می‌شود. در این خصوص باید مطالعات تکمیل‌تر و از روش‌هایی استفاده شود که در سیستم سنتی قنات از آنها استفاده می‌شده و یا از نظر برگشت‌پذیری، قابل برگشت باشد که این موضوع به لحاظ حجم خاک و احتمال ریزشی بودن آن بسیار سخت است.
مدیر پایگاه قنات قصبه در این خصوص که در حین حفر قنات مشکلی برای مقنی‌ها ایجاد می‌شد و یا خیر، خاطرنشان کرد: به‌طور معمول برای حفر قنات چندین نفر کشته می‌شدند چرا که در زمان لایروبی این اتفاق می‌افتاد که ضخامت سنگ‌های کنار و دیواره به مرور زمان بیشتر می‌شد و مجبور به ایجاد بغل‌بر از کف و زمین بودند و اگر در همین حین، سنگی بر روی سرشان می‌افتاد کشته می‌شدند.
سرتیپ‌زاده در مورد ارائه تسهیلات گردشگری برای گردشگرانی که برای بازدید از قنات قصبه به این منطقه سفر می‌کنند، گفت: در اولویت بعد از استحکام‌سازی، برنامه‌ریزی‌های کوتاهمدت و بلندمدت در نظر گرفته شده است که در برنامه کوتاه مدت قرار است کوچه باغ‌ها در گناباد احیاء شود که در این خصوص تفاهم‌نامه‌ای با شهرداری به امضاء رسیده است. در مسیر گردشگری بلندمدت قرار است روستاها و نقاط هدف گردشگری دیگری نیز طراحی شود، اما به مرحله اجرا رسیدن آن هنوز مشخص نیست.
وی در ارتباط با ایجاد برق‌کشی‌های لازم در قنات قصبه و روشنایی مسیر برای بازدید گردشگران گفت: این موضوع یکی از مشکلاتی است که نباید موجب برهم زدن منظر اصلی قنات شود. ایجاد دکل برق در منظر طبیعی اثر، در واقع یکی از معضلات بزرگ قنات را شامل می‌شود که در حال انجام اقداماتی در این خصوص است.
مدیر پایگاه قنات قصبه درباره فایده ثبت جهانی شدن قنات قصبه تصریح کرد: زمانی که اثری به ثبت جهانی می‌رسد اگر امکانات یک کشور برای حفاظت از آن کافی نباشد، از نظر نیروی انسانی و تکنولوژی فنی از کشورهای دیگر نیز کمک‌هایی به کشور مذکور می‌شود.
وی یادآور شد: همچنین می‌توان توسعه کل شهر گناباد که تا این حد مغفول مانده است را با ورود گردشگر به شهرستان و هدایت آنها به دیگر مسیرهای مختلف شهرستان را شاهد باشیم.
سرتیپ‌زاده افزود: مهمترین مزایای ثبت جهانی یک اثر این است که اثر متعلق به جامعه‌ای می‌شود که تنها در سطح ملی ستوده نشده و در واقع متعلق به جامعه جهانی است و ارزش آن در سطح جهانی مطرح می‌شود.
مدیر پایگاه قنات قصبه گناباد گفت: در بحث حریم منظر قنات قصبه گناباد، اراضی وجود دارد که نباید تخریب شود. در بلندمدت ممکن است انتقال دامداری‌ها و یا واحدهای مضر در حریم قنات ایجاد شود. به این خاطر که آلودگی اطراف قنات قصبه مربوط به این واحدها در حریم اثر بسیار تاثیرگذار است.
چگونه تشخیص می‌دادند میله چاه‌ها را در چه مکانی حفر کنند؟
غلامرضا نبی‌پور، از مالکان قنات قصبه بیش از 65 سال است که در این قنات مشغول به‌کار بوده و به پیر قنات در گناباد معروف است، وی در جریان این بازدید اظهار کرد: در گذشته از روش‌های مختلفی تشخیص می‌دادند که یک محل، مکان مناسبی برای احداث قنات بوده و معمولا زمین‌های قابل کشت و زرع، محل مناسبی برای احداث چاه به‌شمار می‌رفته است.
وی افزود: بعد از بارش برف و باران، هر جایی که برف‌هایش زودتر آب می‌شد محل مناسبی برای تاسیس قنات بود، همچنین معمولا بوته‌های خار سوزنی شکل ریشه در آب دارد و از این نوع شاخصه‌ها، به وجود سفره آب زیر زمینی پی می‌بردند.
نبی‌پور ادعا کرد: این سخن که گفته می‌شود عمر قنات 2500 سال است را ضعیف می‌دانم، به نظر من 7 هزار سال قدمت، چرا که شهرستان گناباد، عمر 7 هزار ساله دارد و قاعدتا نخست آب وجود داشته و در ادامه تمدن شهری شکل گرفته است.
چه کسانی مالکیت آب قنات را در اختیار دارند؟
مهندس علیرضا حسین‌زاده، مدیر جهاد کشاورزی شهرستان گناباد، در ادامه با بیان اینکه محدوده قنات قصبه 5 بار تغییر مسیر داده شده‌است، گفت: آخرین بار توسط مدیریت جهاد کشاوزی و همکاری مالکان تغییر مسیر عظیمی برای قنات انجام شد که بالغ بر 720 متر تونل جدید احداث شد که در نوع خود شاهکار است. چرا که حفر قنات تا محدوده‌ای که زمین آبدهی نداشته راحت و آسان بوده است.
وی با بیان اینکه قنوات بهترین کار گروهی است که در جهان نظیر ندارد به بعد فرهنگی و اجتماعی قنات‌ها اشاره و اظهار کرد: در این قنات 4 هزار و 104 فنجان آب در 8 دقیقه گرفته می‌شود و هر 8 دقیقه، یک سند شش دانگ است که برای مالکان در نظر می‌شود.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان گناباد تصریح کرد: می‌توان به بعد مذهبی این قنات نیز اشاره کرد و گفت که از 4 هزار و 104 فنجان آب قنات قصبه گناباد، 850 سهم آن وقف امام رضا(ع)، 17 درصد آب قنات متعلق به آستان قدس رضوی، 38.9 درصد مالکان گناباد، 21.7 درصد مالکان روستای نوغاب، 18.2 اداره اوقاف و امور خیریه و 4.2 درصد آب قنات را در اختیار دارند.
حسین‌زاده با بیان اینکه تا به امروز هیچ جنگ و درگیری در محدوده قنات قصبه صورت نگرفته است و قنوات به ما آموختند که باید در کنار یکدیگر به گونه‌ای مسالمت‌آمیز زندگی کرد، خاطرنشان کرد: قنات قصبه از روستاهای مختلف می‌گذرد، به این خاطر که به مسیر قنات، کوره قنات و مسیر آب‌رسانی و امرار معاش ضرری وارد نشود، سعی مردمان روستا بر این بود که در آرامش به زندگی خود ادامه دهند.
وی بافت تاریخی و ساختمانی این قنات را بسیار مهندسی دانست و تصریح کرد: بازسازی آن نیز به کمک مالکان انجام شده است. بیش از 50 مقنی در این قنات به فعالیت می‌پرداختند که نشان‌دهنده تلاش مردمان برای زندگی در این کویر خشک است.
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه 
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید