ترامپ به دنبال منابع معدنی آفریقا و مقابله با نفوذ «بریکس»

رئیس جمهوری آمریکا روز‌های چهارشنبه تا جمعه هفته گذشته میزبان روسای جمهوری پنج کشور موریتانی، سنگال، گینه بیسائو، لیبریا و گابن از غرب و مرکز آفریقا بود. مقامات کاخ سفید گفته‌اند که هدف این اجلاس بحث درباره «فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری» بوده، اما بسیاری از کارشناسان هدف اصلی این اجلاس را تلاش آمریکا برای مقابله با نفوذ گروه «بریکس» و رقابت با چین در قاره آفریقا از طریق قرارداد‌های تجاری برای دسترسی به مواد معدنی ارزشمند می‌دانند.

مشخصه مهم اجلاس آفریقایی ترامپ، غیبت بازیگران مهم قاره آفریقا از جمله اقتصاد‌های بزرگ این قاره مانند نیجریه، آفریقای جنوبی، مصر و اتیوپی بود؛ کشور‌هایی که عمدتا در ارتباط با گروه «بریکس» و به چالش کشیدن نفوذ جهانی آمریکا شناخته می‌شوند. دو کشور آفریقایی مصر و اتیوپی در کنار امارات متحده عربی از حوزه خلیج فارس در کنار جمهوری اسلامی ایران، در ابتدای سال ۲۰۲۴ به عضویت «بریکس» در آمدند. شانزدهمین اجلاس سران «بریکس» روز‌های اول تا سوم آبان ۱۴۰۳ (۲۲ تا ۲۴ اکتبر سال ۲۰۲۴) در حالی در «کازان» روسیه برگزار شد که چهار عضو جدید شامل جمهوری اسلامی ایران، مصر، اتیوپی و امارات برای اولین بار به عنوان اعضای رسمی و دائمی در این اجلاس شرکت داشتند.

این در حالی است که پس از پیوستن آفریقای جنوبی به گروه «بریک» (برزیل، روسیه، هند و چین) در سال ۲۰۱۰ و تبدیل آن به «بریکس»، هم اکنون با عضویت مصر و اتیوپی به عنوان عضو رسمی و نیجریه به عنوان کشور شریک، وزن و جایگاه قاره آفریقا در گروه بریکس افزایش یافته و به تبع آن حساسیت دولت آمریکا نسبت به کشور‌های آفریقایی مرتبط با گروه بریکس نیز بیشتر شده است.

نیجریه به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور آفریقا و یکی از بزرگترین اقتصاد‌های این قاره، اواخر دی ماه گذشته در پی پذیرش رسمی دعوت برای پیوستن به گروه بریکس به عنوان کشور شریک، اعلام کرد که این کشور از فرصت جایگاه شریک بریکس، برای پیشبرد مشارکت‌های راهبردی مطابق با هدف‌های توسعه‌ای و همچنین تقویت همکاری با کشور‌های عضو بریکس استفاده خواهد کرد.

به باور کارشناسان، تاکید گروه بریکس بر چندجانبه‌گرایی و حرکت در مسیر ایجاد نظم چندجانبه بر خلاف رویکرد دولت آمریکا برای احیا و تحمیل سلطه غرب به رهبری آمریکا را می‌توان دلیلی بر تهدید دانستن این گروه غیرغربی از سوی مقام‌های واشنگتن دانست. ترامپ هفته گذشته در نشست کابینه خود در سخنانی علیه کشور‌های عضو بریکس، با بیان اینکه این گروه با هدف ضربه به واشنگتن ایجاد شده است، ادعا کرد: هدف بریکس ضربه زدن به ارزش دلار است و کشور‌های عضو بریکس با افزایش ۱۰ درصدی تعرفه‌ها رو‌به‌رو خواهند شد. شاید تصادفی نبود که دولت آمریکا روز چهارشنبه گذشته ۱۸ تیر ماه همزمان با شروع اجلاس با سران پنج کشور آفریقایی، جنگ تجاری را تشدید و تعرفه‌های جدیدی علیه هشت کشور شامل الجزایر و لیبی اعلام کرد.

«کریستوفر آفوکی ایسیکه» استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه «پرتوریا» آفریقای جنوبی در این خصوص به «سی ان ان» گفت: انتخاب سران این پنج کشور برای برگزاری اجلاس با رئیس جمهوری آمریکا، تشکیل نوعی «ائتلاف دم دستی» به منظور مقابله با نفوذ با چین و روسیه در آفریقاست. وی افزود: ترامپ می‌خواهد به قرارداد‌هایی برسد و به طرفدارانش نشان دهد که به نتایج ملموسی برای آمریکا رسیده است، اما برخی از این اقدامات همچنین با تمرکز او برای مقابله با نفوذ و فعالیت‌های چین و روسیه در آفریقا ارتباط دارند.

آفوکی ایسیکه خاطرنشان کرد: بسیاری از قدرت‌های منطقه‌ای در آفریقا یا عضو کلیدی گروه بریکس هستند یا امید عضویت در بریکس را دارند، اما این پنج کشور شرکت کننده در اجلاس با ترامپ در این مقوله نمی‌گنجند و از این لحاظ به نوعی «میوه‌های دم دستی» برای ترامپ بوده‌اند.

اقدام ترامپ در مقابله با نفوذ چین و روسیه در آفریقا از این لحاظ حائز اهمیت است که چین بزرگترین شریک تجاری آفریقاست و روسیه نیز جای پای خود را در این قاره محکم کرده و به عنوان یک شریک امنیتی و تامین کننده بزرگ تجهیزات نظامی برای کشور‌های آفریقایی ظهور کرده است.

این اولین بار نیست که ترامپ میزبان گروه کوچکی از رهبران آفریقایی است که از این لحاظ با رویکرد روسای جمهوری دموکرات مانند «باراک اوباما» و «جو بایدن» در میزبانی از گردهمایی‌های بزرگتر سران آفریقایی متفاوت است. ترامپ در دوره اول ریاست جمهوری و حضور در کاخ سفید در سال ۲۰۱۷ میزبان ضیافتی با سران ۹ کشور آفریقایی شامل نیجریه، اتیوپی و آفریقای جنوبی بود؛ زمانی که هنوز سیاست‌های او تا حد زیادی برای جهانیان و کشور‌های آفریقا ناشناخته بود. اما اکنون کشور‌های مهم آفریقایی مانند آفریقای جنوبی و نیجریه روابط خوبی با دولت آمریکا ندارند و به نوعی درصدد مدیریت تنش‌های سیاسی و تجاری با آمریکا هستند.

ترامپ بتازگی اعلام کرد که از اول اوت (جمعه دهم امرداد) واردات از آفریقای جنوبی را مشمول تعرفه جدید ۳۰ درصدی خواهد کرد؛ اقدامی که با مخالفت «سیریل رامافوسا» رئیس جمهوری آفریقای جنوبی رو به رو شد. رامافوسا تاکید کرد که تعرفه ۳۰ درصدی اقدامی «یکجانبه» است و «داده‌های تجاری موجود را بدرستی بازتاب نمی‌دهد.»

رئیس جمهوری آفریقای جنوبی اواخر اردیبهشت ماه امسال در کاخ سفید با ترامپ دیدار کرد و طعنه او به ترامپ که «متاسفم؛ هواپیمایی ندارم که به شما بدهم» بازتاب زیادی در رسانه‌ها پیدا کرد.

اکنون به نظر می‌رسد ترامپ در دوره دوم ریاست جمهوری خود بیشتر چشم به منابع معدنی آفریقا و مقابله با نفوذ اقتصادی چین دارد. اوایل تیر ماه سال جاری با امضای موافقتنامه صلح بین جمهوری دموکراتیک کنگو و رواندا با میانجیگری آمریکا، ترامپ به خبرنگاران گفت که این توافق صلح به آمریکا امکان می‌دهد که حق بهره‌برداری گسترده از منابع معدنی کنگو را به دست آورد.

کشور‌های موریتانی، سنگال، گینه بیسائو، لیبریا و گابن که برای شرکت در اجلاس با رئیس جمهوری آمریکا دعوت شدند هر چند اقتصاد‌های کوچکی دارند، اما از حیث منابع معدنی و طبیعی شامل نفت و گاز، طلا، سنگ آهن و عناصر کمیاب غنی هستند. کشور گابن در حدود یک چهارم منابع منگنز جهان را دارد، سنگال منابع فراوان نفت، گاز طبیعی و طلا دارد و کشور موریتانی نیز از ذخایر بزرگ اورانیوم برخوردار است که همه این منابع برای صنایع جهانی اهمیت حیاتی دارند.

به باور ناظران، دولت ترامپ درصدد اعمال فشار بر این کشور‌ها با تهدید تعرفه‌های تجاری بوده و حتی درخواست پذیرش مهاجران غیرقانونی اخراجی از آمریکا را نیز از آنها مطرح کرده است در حالی که سران این کشور‌ها امیدوار به مذاکره برای شرایط تجاری مطلوب‌تر و کاهش تعرفه‌های ۱۰ درصدی اعلام شده بودند. این کشور‌ها هنوز پاسخ روشن و علنی به درخواست آمریکا برای پذیرش مهاجران اخراجی نداده‌اند، اما نیجریه با صراحت این درخواست آمریکا را رد کرده است.

ترامپ تغییر سمت و سوی سیاست آمریکا «از کمک به تجارت» را اعلام و ادعا کرد «در بلندمدت این موثرتر و سودمندتر از هر کاری است که با یکدیگر انجام خواهیم داد.» خبرگزاری چینی «شینهوا» در گزارشی خاطرنشان کرد که در پشت این لفاظی، یک اقدام هماهنگ برای تضمین دسترسی آمریکا به منابع معدنی حیاتی آفریقا نهفته است. «تیدیان اندیایه» سردبیر سابق خبرگزاری سنگال به شینهوا گفت: ترامپ به این نکته پی برده است که نادیده گرفتن آفریقا با منابع معدنی و انرژی گسترده آن یک اشتباه راهبردی بزرگ بوده است.

در حالی که دولت ترامپ بیش از ۸۰ درصد از برنامه‌های آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا (USAID) را لغو کرده و تعرفه‌های تجاری بر کالا‌های بسیاری از کشور‌های آفریقایی اعمال کرده است، دولت چین درصدد کاستن از فشار تعرفه‌های آمریکا بر کشور‌های آفریقایی برآمده و ماه گذشته اعلام کرد تعرفه‌های وارداتی را برای شریکان آفریقایی متوقف خواهد کرد.

خبرگزاری رویترز دی ماه سال گذشته (۱۴۰۳) در گزارشی اذعان کرد که سفر آغاز سال ۲۰۲۵ میلادی وزیر امور خارجه چین به چهار کشور آفریقایی در حالی که پایتخت‌های اروپایی (در آن زمان) در انتظار آغاز به کار دولت جدید آمریکا بودند، نشان دهنده ثبات قدم پکن در تعامل با آفریقا است.

هر چند صحبت‌هایی درباره احتمال برگزاری اجلاس دیگری تا اواخر سال جاری میلادی در کاخ سفید با حضور تعداد بیشتری از رهبران آفریقایی مطرح شده است، اما به گفته «ایسیکه»، دولت ترامپ تا الان یک مساله را روشن کرده و آن اینکه آمریکا بجای اعطای کمک‌های مالی و اقتصادی، به دنبال تعامل و همکاری با قرارداد‌های کاری و تجاری است. این استاد دانشگاه پرتوریا افزود: تلاش برای تقویت خوداتکایی در آفریقا به این علت نیست که ترامپ عاشق آفریقاست بلکه به این علت است که ترامپ حوصله کشور‌های خواهان کمک و اعانه را ندارد.

ترامپ در جریان دیدار با سران این پنج کشور آفریقایی از «انگلیسی خوب» رئیس جمهوری لیبریا تعریف و تمجید کرد که این مساله بازتاب زیادی در رسانه‌ها و در بین مردم کشور لیبریا داشت. برخی این حرف را ناشی از ناآگاهی ترامپ دانستند، اما برخی ناظران نیز می‌گویند این حرف با هدف تحقیر بیان شده است. انگلیسی، زبان رسمی لیبریا است؛ کشوری که در سال ۱۸۲۲ توسط بردگان آزاد شده آفریقایی بازگشته از آمریکا تاسیس شد و در سال ۱۸۴۷ استقلال خود را اعلام کرد. پرچم لیبریا بسیار شبیه پرچم آمریکاست و نام «مونروویا» پایتخت لیبریا نیز برگرفته از نام «جیمز مونرو» پنجمین رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکاست که از استقرار مجدد آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار در غرب آفریقا حمایت کرد.

«تافی امهاکا» تحلیلگر سیاسی اهل آفریقای جنوبی در یادداشتی برای تارنمای شبکه خبری «الجزیره»، اجلاس ترامپ با سران پنج کشور آفریقایی را «کلاس پیشرفته در تئاتر استعمار مدرن» توصیف کرد و نوشت: این پنج رئیس جمهوری آفریقایی برای خلاص شدن از تعرفه‌ها و خشم ترامپ، نقش زیردستان وفادار را بازی کردند و کرامت خود را نادیده گرفتند. وی افزود: ترامپ با تلاش برای از دور خارج کردن آفریقایی‌ها شاید کاری را انجام دهد که رهبران آفریقا از مدت‌ها پیش در انجام آن ناتوان بوده‌اند و آن کار این است که آفریقایی‌ها را وادار کند روی پای خود بایستند.