چالش‌های حقوقی ایران در برابر مکانیسم ماشه/ سیدجلال ساداتیان: امکان طرح شکایت در لاهه وجود دارد
آقای سیدجلال ساداتیان در گفت‌و‌گو شفقنا آینده در پاسخ به این سوال که با توجه به فعالسازی مکانیسم ماشه، آیا از لحاظ حقوقی امکان طرح دعوا، شکایت یا برگزاری مناقشه‌ای وجود دارد که این قانون و مکانیسم مذکور را مورد تردید قرار دهد و آیا ایران می‌تواند از نظر حقوقی اقداماتی در این زمینه انجام دهد یا خیر؟ اظهار داشت: پاسخ مثبت است. در این زمینه، وزیر امور خارجه ایران مدتی پیش نامه‌ای رسمی به دبیرکل سازمان ملل و رئیس دوره‌ای شورای امنیت ارسال نمود که در آن به عدم اجرای تعهدات طرف‌های اروپایی در برجام طی ده سال گذشته اشاره شده است. در حالی که آمریکا از توافق خارج شده، کشور‌های اروپایی نیز عملاً تعهدات خود را اجرا نکرده‌اند، لذا نمی‌توانند با استناد به بند‌های برجام، مکانیسم ماشه را به اجرا گذارند. این موضوع در جلسات شورای امنیت، از جمله در نشست روز جمعه، مورد بحث قرار گرفت و نمایندگان روسیه و ایران نیز بر این نکته تأکید داشتند. آقای عراقچی نیز پس از جلسه در کنفرانس خبری تصریح کرد که نه شورای امنیت و نه سازمان ملل این درخواست اروپایی‌ها را قانونی نمی‌دانند و نباید آن را به جریان اندازند.
امکان طرح شکایت در دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه وجود دارد
وی افزود: از منظر حقوقی، کارشناسان برجسته‌ای همچون دکتر سید محمود کاشانی نیز با ارائه استدلال‌های دقیق، غیرقانونی بودن اقدام تروئیکای اروپایی را تبیین کرده‌اند. بر این اساس، ایران اعلام کرده است که پیش از هرگونه اجرای این مکانیسم توسط شورای امنیت که ممکن است تحت فشار آمریکا باشد، نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل ارسال شود تا این موضوع به صورت اداری ابلاغ نگردد. در صورت عدم ابلاغ، ایران گامی رو به جلو تلقی می‌کند و علاوه بر آن، امکان طرح شکایت در دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه وجود دارد؛ شکایتی که می‌تواند بر اساس حقوق بین‌الملل مطرح شود و علیه اجرای ناصحیح مکانیسم ماشه پیگیری شود.
زمان‌بندی واکنش ایران اهمیت بالایی دارد
وی تصریح کرد: لازم به ذکر است که زمان‌بندی واکنش ایران اهمیت بالایی دارد تا از فرسایش موضوع جلوگیری شود و پیش از اینکه این مسأله به مرحله اجرای عملی برسد، اقدامات حقوقی لازم صورت پذیرد. هرچند ممکن است تحرکات نظامی یا سیاسی از سوی برخی کشورها ادامه یابد، اما اقدام سریع و هماهنگ ایران با بهره‌گیری از حقوقدانان بین‌المللی متخصص و استفاده از ابزار‌های تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی در سطح جهانی، می‌تواند موقعیت حقوقی ایران را تقویت کند. در نهایت، لازم است اشاره شود که تروئیکای اروپایی بر اساس تعهدات برجام، حقی برای فعالسازی این مکانیسم نداشته و به همین دلیل اقدام آنها از نگاه حقوقی و سیاسی مردود است. این موضوع در مقالات تخصصی و نیز سخنان کارشناسان حقوق بین‌الملل به‌وضوح مطرح شده است.
طرف‌های مقابل به دو دلیل عمده در تقابل با ایران قرار گرفته‌اند
به نظر می‌رسد برخی از مسئولان در گذشته نتوانسته‌اند تعامل مناسبی برقرار کنند
اروپایی‌ها نیز در عمل به تعهدات خود در چارچوب برجام کوتاهی کردند
وی در خصوص اینکه گزینه‌های فنی و دیپلماتیک کاهش تنش‌ها در گام‌های افزایش فعالیت هسته‌ای ایران، لازم است راهکار‌هایی اتخاذ شود که ضمن تضمین حقوق و منافع ایران، نگرانی‌های طرف‌های مقابل را نیز کاهش دهد، این مسیر می‌تواند شامل مذاکرات فنی، افزایش شفافیت، و استفاده از سازوکار‌های دیپلماتیک برای ایجاد اعتماد متقابل باشد اظهار داشت: در وضعیت کنونی، طرف‌های مقابل به دو دلیل عمده در تقابل با ایران قرار گرفته‌اند. نخست آنکه رابطه میان ایران و این کشورها تحت تأثیر رخداد‌هایی مانند طرح «زمستان سخت» و اتهامات مرتبط با انتقال پهپاد به روسیه دچار تنش شده است. این تحولات در مقابل حمایت اروپایی‌ها از اوکراین و تقابل آنها با روسیه، شرایط خاصی را به وجود آورده است. به نظر می‌رسد برخی از مسئولان در گذشته نتوانسته‌اند تعامل مناسبی برقرار کنند که می‌توانست به جلوگیری از بروز این وضعیت کمک نماید، ولی این فرصت از دست رفته است. علاوه بر این، باید اذعان داشت که اروپایی‌ها نیز در عمل به تعهدات خود در چارچوب برجام کوتاهی کردند، هرچند که ایالات متحده تحریم‌های یکجانبه خود را تشدید نمود. وعده‌های اروپایی‌ها برای جبران این اقدامات نیز عملیاتی نشده است.
در زمانی که طرف‌های مقابل هشدار فعالسازی مکانیسم «اسنپ‌بک» را مطرح کردند، مذاکرات با اروپایی‌ها ادامه نیافت
شرایط باید به گونه‌ای فراهم گردد که طرف‌های اروپایی آمادگی شنیدن و تعامل داشته باشند
ساداتیان تصریح کرد: در پاسخ به این شرایط، ایران اقدامات متقابلی از جمله استفاده از سانتریفیوژ‌های پیشرفته‌تر، افزایش میزان غنی‌سازی، افزایش ذخایر اورانیوم، محدود کردن دسترسی بازرسان و تعلیق همکاری‌های قانونی بر اساس مصوبه مجلس اتخاذ کرده که تمامی این موارد باعث افزایش تنش‌ها شده است. همچنین در زمانی که طرف‌های مقابل هشدار فعالسازی مکانیسم «اسنپ‌بک» را مطرح کردند، بی‌اعتنایی نسبت به این هشدار‌ها صورت گرفت و مذاکرات با اروپایی‌ها ادامه نیافت که این امر نیز به تشدید وضعیت دامن زد، اما در خصوص آینده، شرایط باید به گونه‌ای فراهم گردد که طرف‌های اروپایی آمادگی شنیدن و تعامل داشته باشند. به دلیل پیشینه تنش‌ها، آنها به آمریکا نزدیک شده‌اند و از ابزاری که در دوره اول ریاست جمهوری آقای ترامپ برای ممانعت از استفاده آمریکا از برجام علیه ایران به کار گرفته شد، اکنون بهره برده‌اند. در این میان نامه‌ها و قطعنامه‌های صادر شده از سوی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به سازمان ملل و شورای امنیت، که با امضای آمریکا و برخی کشور‌های اروپایی همراه بوده، نشان‌دهنده استفاده از این ابزارهاست. پیشنهاد‌های روسیه و چین برای توقف این روند مورد پذیرش قرار نگرفته و در نهایت وضعیت کنونی به وجود آمده است.
ایران در مسیر معقولانه خود باید از تحریکات و اظهاراتی که موجب افزایش تنش و به هم ریختن افکار عمومی می‌شود، پرهیز کند
پیشنهاداتی مبنی بر خروج از معاهده ان‌پی‌تی فاقد توجیه است
ایران موظف است موضع قانونی و حقوقی خود را به صورت مستمر و شفاف به افکار عمومی داخلی و بین‌المللی اعلام کند
وی با اشاره به اینکه نکته مهم این است که ایران در مسیر معقولانه خود باید از تحریکات و اظهاراتی که موجب افزایش تنش و به هم ریختن افکار عمومی می‌شود، پرهیز کند گفت: از جمله پیشنهاداتی مبنی بر خروج از معاهده ان‌پی‌تی که فاقد توجیه است، زیرا ایران عضو این معاهده است و حقوق خود را در چارچوب آن محفوظ می‌دارد. همچنین مسئولین باید نسبت به هرگونه اظهار نظر تحریک‌آمیز و غیرمسئولانه که ممکن است به افزایش تنش‌ها و ایران‌هراسی کمک کند، واکنش سریع و قاطع نشان داده و اظهارات غیرواقعی را تکذیب نمایند. ایران موظف است موضع قانونی و حقوقی خود را به صورت مستمر و شفاف به افکار عمومی داخلی و بین‌المللی اعلام کند و ضمن حفظ حقانیت خود، آمادگی برای گفت‌و‌گو و رفع سوءتفاهم‌ها را نشان دهد. این موضع‌گیری باید به طور مستمر در رسانه‌ها و در مجامع بین‌المللی مطرح گردد و به ویژه در بین کشور‌های همسو و اعضای گروه بریکس و کشور‌های منطقه خلیج فارس تبیین شود.
وی ادامه داد: در همین راستا، بر اهمیت تقابل با ایران‌هراسی، به ویژه تبلیغات نادرستی که از سوی رژیم اسرائیل صورت می‌گیرد، تأکید می‌شود. اسرائیل به عنوان رژیمی که اقدامات غیرقانونی و تروریستی متعددی انجام داده، هیچ حقی در اتهام‌زنی به ایران ندارد. ایران باید از ایجاد زمینه‌های مجازاتی که امکان تعرض به خود را فراهم کند، پرهیز نماید و اجازه ندهد که از رسانه‌ها یا لابی‌های بین‌المللی برای تحریک و توجیه اقدامات خصمانه علیه آن سوءاستفاده شود.
این کارشناس مسائل هسته‌ای ایران در پاسخ به پرسشی درباره احتمال بازگشت تحریم‌ها در صورت عدم موفقیت ایران در جلوگیری از فعالسازی مکانیسم ماشه یا بازگشت تحریم‌های سازمان ملل اظهار داشت: برخی قطعنامه‌ها، از جمله قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت، اعمال محدودیت‌هایی از جمله ممنوعیت غنی‌سازی اورانیوم توسط ایران را پیش‌بینی کرده‌اند؛ در حالی که پیمان ان‌پی‌تی حق غنی‌سازی را برای ایران محفوظ می‌دارد. بازگشت این قطعنامه‌ها می‌تواند منجر به اعمال محدودیت‌های گسترده‌تر از جمله در حوزه مالی و تجاری شود. این امر نیازمند تصویب و پذیرش از سوی سازمان ملل و شورای امنیت است که ایران به‌صورت قاطع آن را رد کرده است و تلاش دارد تا این موضوع توسط جامعه بین‌المللی به رسمیت شناخته نشود. از سوی دیگر، موضع‌گیری‌های گروه تروئیکا و اقدامات آن مورد اعتراض ایران است و با استناد به استدلال‌های حقوقی، از جمله مقالات کارشناسان برجسته، اعلام شده که حتی رئیس دوره‌ای شورای امنیت حق قرار دادن این موضوع در دستور کار را نداشته است. با این حال، با وجود فشار‌های احتمالی آمریکا و همراهی برخی کشورها، این روند ادامه یافته و ایران آن را نمی‌پذیرد.
نقش روسیه و چین همراه با گروه بریکس، می‌تواند به ایجاد شکاف و کاهش مشروعیت اقدامات یکجانبه کمک کند
اگر روسیه و چین هم با غربی‌ها همراهی و همکاری لازم را داشته باشند، ما در موضعی ضعیف قرار خواهیم گرفت
وی تاکید کرد: از منظر بین‌المللی، نقش روسیه و چین که اعضای دائم شورای امنیت هستند، همراه با حمایت کشور‌های دیگر گروه بریکس، می‌تواند به ایجاد شکاف و کاهش مشروعیت اقدامات یکجانبه کمک کند. البته استمرار حمایت آنها بستگی به منافع ژئوپلیتیکی و اقتصادی آن کشورها دارد. روسیه به دلیل تنش‌های منطقه‌ای و مخالفت با غرب ممکن است حمایت‌هایی ارائه دهد، اما تضاد منافع و ملاحظات متنوع وجود دارد. چین نیز به خاطر روابط گسترده اقتصادی با غرب و منافع خود، در موضعی پیچیده قرار دارد. به هر حال، این کشورها ممکن است به دلیل نقش ایران در منطقه و جلوگیری از افزایش نفوذ طرف‌های غربی، حمایت‌هایی از جمله کمک‌های نظامی برای تقویت موقعیت دفاعی ایران ارائه کنند. مطالب مطرح‌شده همه از جنس احتمالات و سناریو‌هایی است که قابل بررسی و توجه می‌باشند، اما قضاوت قطعی درباره اینکه کدام یک از این احتمالات محقق خواهد شد، از عهده اینجانب خارج است. طرف‌های مقابل دارای محاسبات و تحلیل‌های خاص خود هستند که براساس آنها میزان توانایی خود را در مواجهه و مقاومت در برابر آمریکا و کشور‌های غربی ارزیابی می‌کنند و تصمیم می‌گیرند تا چه حد می‌توانند ایستادگی کنند یا اینکه ناچار به پذیرش خواسته‌ها و اراده‌های آنان شوند. در صورتی که آنها تسلیم شوند و شرایط تحمیلی را بپذیرند، طبیعتاً وضعیت برای ما بسیار دشوار خواهد شد. اما اگر به مقاومت ادامه دهند، امکان دارد که ما بتوانیم وضعیت موجود را تا حدودی حفظ کرده و از طریق تقویت مقاومت، زمینه‌ای فراهم سازیم که طرف‌های غربی در موضع بهتری به گفت‌و‌گو با ما تمایل نشان دهند. در غیر این صورت، اگر آنها نیز همراهی و همکاری لازم را داشته باشند، ما در موضعی ضعیف قرار خواهیم گرفت و آنها با این تحلیل که ایران به‌طور کامل ضعیف شده و از حمایت مؤثری برخوردار نیست، به ادامه فشار‌ها و رفتار‌های قهری و سیاسی خود خواهند پرداخت.
