علی‌نامه، حماسه دینی
احمد مسجدجامعی
آفتاب‌‌نیوز : 
آفتاب- احمد مسجدجامعی: از توفیقات من در سال‌های اخیر این بود که در زمان مسئولیتم در مرکز پژوهشی میراث مکتوب امکان چاپ و نشر اثری ارزشمند به نام علی‌نامه فراهم آمد. "علی نامه" کتابی ست از شیعه ای امامی و سراینده‌ای گمنام، با تخلّص ربیع، که در420 ق. - که چهار تا نه سال پس از مرگ فردوسی ست - زاده شد. او در 482 ق. که 62 سال داشت یک مثنوی که در حدود دوازده هزار بیت است به نام علی نامه به نظم در آورد. این اثر در مناقب امام علی بن ابیطالب علیه السلام است و عمدتاً به حوادث دو جنگ جمل و صفین می پردازد واز دلاوری‌های علی امیر المومنین و فرزندانش امام حسن (ع)، امام حسین (ع)، حضرت عباس (ع)، جناب محمد حنفیه و یاران آن حضرت سخن می‌گوید.
سراینده در ابیات پایانی کتاب وعده می‌دهد که:
سخن گویم از نهروان زین سپس
اگر ماندم زنده ای دون نفس
اما گویا به سرودن چنین اثری توفیق نمی‌یابد و اگر یافته تا امروز نا پیدا مانده است. سراینده در اوج قدرت سلجوقیان بزرگ یعنی در دوره فرمانروایی طغرل بیک، الب ارسلان و جلال الدین ملک شاه به‌سر می‌برده و از مردم خراسان و احتمالاً ناحیه بیهق بوده که از دیر باز به داشتن گرایش‌های شیعی شهرت داشتند. در آن روزگار بساط دولت غزنوی در خراسان برچیده شده بود و مذهب شیعه اندک‌اندک بر سراسر ایران دامن می‌گسترد؛ چنانکه هم تهدید‌ها و تعقیب‌ها و قتل‌ها توسط حکومت‌گران و هم مساعی دیوانیان سنی مذهب که خواجه نظام الملک طوسی شاخص‌ترین نماینده آنان بود، برای جلوگیری از راه یافتن اندیشه‌های تاثیر گزار شیعی در میان نخبگان و مردم به شکست انجامید و حتی مدارس و جوامع نظامیه که به قصد تربیت و تعلیم کارگزاران مورد اعتماد برای اداره امور حکومت، ساخته شده بودند دست کم در ایران و خراسان از رونق افتادند و تنها نظامیه بغداد بود که با برخورداری از حمایت‌های بسیار خلافت عباسی، چندی دوام داشت.
در این دوره یکی از راه‌های تبلیغ شیعه برای نشر عقاید خود استفاده از مناقبیان یا مناقب‌خوانان بود که در کوی و برزن از فضایل علی امیرالمومنین و فرزندانش یاد و ستایش می‌کردند و در برخی نواحی از قبیل طبرستان و ری و زیستگاه‌های پیرامون آن که عموما مذهب شیعه داشتند، آشکارا به تبلیغ باورهای خود می پرداختند و در اشعاری که می‌خواندند از تنزیه و عدل خداوندی و عصمت ائمه اطهار و معجزات و کرامات آنها سخن می‌گفتند.
مناقبیان که از دوره آل بویه در ایران پبدا شده بودند، تا مدتها پنهانی و در شرایطی عموما سخت و دشوار در پاره‌ای از نواحی ایران فعالبت می‌کردند و در برخی نواحی که مذهب شیعه غلبه داشت باورهای آئینی را آشکارا ترویج می‌کردند.
تعداد مناقبیان در این زمان بیشتر شده بود و عبد الجلیل قزوینی در کتاب ارزشمند النقض، که در 556 ق. نگارش یافته و چندان از این تاریخ دور نیست، از غریب بیست تن از آنان یاد می کند که احتمال می‌رود گوینده علی‌نامه هم یکی از آنان باشد؛ هرچند نامی از این منظومه در این کتاب نیست.
داستان های مناقبیان بر اساس رویداد های تاریخی بود؛ اما در برخی موارد عنصر خیال غالب می‌شد و شکل افسانه می‌یافت؛ مانند داستان باز گرداندن عایشه، همسر پیامبر(ص)، به مدینه پس از جنگ جمل. این گونه آثار که بعد‌ها حماسه‌ی دینی نامیده شدند در دوره‌های ایلخانان مغول، تیموری و صفویه رونق بیشتری یافتند؛ اما از آنها چیز زیادی نمانده و از این حیث، پیدا شدن علی‌نامه بسیار مغتنم است.
علی‌نامه بر وزن شاهنامه فردوسی سروده شده و به‌نظر می‌رسد تقلیدی رقابت‌گونه از شاهنامه است؛ اما تلاش داشته اذهان را از شاهنامه دور کند و تنها از دلاوری‌های علی(ع) امیرالمومنین سخن گوید. علی‌نامه ویژگی‌های برجسته و امتیازات فراوانی دارد که برخی از آنها را بر می‌شمارد:
یکی این که حضور گسترده‌ی شاهنامه در میان مردم را بیان می کنند، نشان گر آن است که شاهنامه علی رغم طی پنجاه – شصت سالی که از تألیف آن گذشته بود، آن هم در هزار سال پیش تا چه اندازه در ژرفای جامعه نفوذ داشت که کسانی همانند ربیع مناقبی برای بر انگیختن احساسات دینی مردم از همان شیوه‌ای بهره گرفته‌اند که فردوسی در برانگیختن احساسات ملی. در واقع علی‌نامه از نظر سبک و روش کار، تقلیدی از شاهنامه است؛ هر چند با آن فاصله‌ها دارد.
دیگر این که علی‌نامه تنها اثری است که از مناقب نامه‌های دوره سلجوقی تاکنون به‌دست آمده است و به‌ویژه برای روشن ساختن تاریخ اجتماعی ایران در آن دوره اهمیت دارد؛ زیرا مناقب‌خوانی از یک سو همچون رسانه‌های جمعی امروز عمل می‌کرده و از سویی دیگر بازتاب افکار عمومی و کشاکش‌های اجتماعی بوده است. مناقب‌خوانان، عموماً در اشعار خود از مثالب خلفای سه گانه نیز سخن می‌گفتند. اهل سنت برای بی‌اثر ساختن سخن آنها از فضایل خوانان یاری می‌گرفتند. این فضایل خوانان از فضایل چهار یار می گفتند و در عین حال بر شیعیان بسیار خرده می‌گرفتند. اشعار فضایل خوانان به نوعی تقلید از اشعار شیعیان بود. علی نامه به دلایلی که از جمله آنها زندگی در محیطی ست که برخی مردم مذهب سنت می‌ورزیدند یا از بیم صاحبان قدرت و دور کردن احتمال تعرض آنها و یا دلجوئی اهل سنت به خود و اثر در بیش از 40 بیت در آغاز علی‌نامه از سه خلیفه دیگر به نیکی یاد می‌کند.
ویژگی دیگر علی نامه آن است که سابقه سرودن حماسه دینی را نزدیک به چهار قرن به عقب برده است در حالی که تا پیش از آن "خاوران نامه" ابن حسام خوسفی به عنوان نخستین اثر حماسی دینی تلقی می‌شد. علی‌نامه ارزش زبان شناسی فراوانی دارد؛ هر چند زبان آن عموماً پخته و سخته نیست و از نمونه‌های فاخر و نفیس زبان فارسی به‌شمار نمی‌رود؛ اما واژه‌ها و اصلاحاتی در آن به کار رفته که پاره‌ای از آنها را در جایی دیگر نمی‌توان یافت و از این حیث به غنای زبان فارسی می‌افزاید.
علی‌نامه زمینه پیدایش و گسترش جریان تاثیر گزار نقالان، قصه‌خوانان و به تعزیه‌خوانانی ست که برای عامه مردم و بر انگیختن احساسات آن نوشته و یا بیان می‌شده است و راه یافتن به زبان توده مردم به مثابه بخش غیر رسمی زبان مخاطب عام اهمیّت بسیار دارد و به‌ویژه از این حیث، علی‌نامه اثری ارجمند در حوزه زبان فارسی و تحولات اجتماعی ست.
علی نامه از ارزش تاریخی نیز برخوردار است. مثلاً این اثر از نخستین آثاری ست که اصطلاحِ مازندران را برای نامیدن جایی به‌کار برده که امروز نیز به همین نام خوانده می‌شود؛ نه مازندران شاهنامه که نگاهی بین تاریخ و افسانه و اسطوره است.
در علی‌نامه در دو بیت مازندران و گیلان در کنار هم آمده‌اند و بدیهی ست که مقصود ربیع مناقبی همان مازندرانی ست که پیشتر و بیشتر به نام طبرستان خوانده می‌شد.
نباشد غرق (قرق) حد مازندران
درآبی بدو شوخ و طلخ (تلخ ) و گران
بگیلان ز بخل آتش آید برون
بموصل شود آسمان همچو خون
از همکاران ارجمندم سپاسگزارم که در سال گذشته توانستند نسخه برگردان این اثر را به قطع اصل نسخه در 600 صفحه به انضمام فهرست‌های آیات، احادیث، اخبار، نام کسان، نام جای‌ها و وقایع، کتاب‌ها، گروه‌ها و قبایل با تجدید چاپ مقاله استاد دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی و مقاله‌ای از دکتر محمود امید سالار در مقدمه اثر ارائه نمایند. این اثر دارای خطاهای فراوان نگارشی و املائی است که امیدوارم هر چه سریع‌تر نسخه حروفچینی و تصحیح شده آن برای بهره‌برداری بیشتر در اختیار عموم قرار گیرد.
آفتاب- احمد مسجدجامعی: از توفیقات من در سال‌های اخیر این بود که در زمان مسئولیتم در مرکز پژوهشی میراث مکتوب امکان چاپ و نشر اثری ارزشمند به نام علی‌نامه فراهم آمد. "علی نامه" کتابی ست از شیعه ای امامی و سراینده‌ای گمنام، با تخلّص ربیع، که در420 ق. - که چهار تا نه سال پس از مرگ فردوسی ست - زاده شد. او در 482 ق. که 62 سال داشت یک مثنوی که در حدود دوازده هزار بیت است به نام علی نامه به نظم در آورد. این اثر در مناقب امام علی بن ابیطالب علیه السلام است و عمدتاً به حوادث دو جنگ جمل و صفین می پردازد واز دلاوری‌های علی امیر المومنین و فرزندانش امام حسن (ع)، امام حسین (ع)، حضرت عباس (ع)، جناب محمد حنفیه و یاران آن حضرت سخن می‌گوید. سراینده در ابیات پایانی کتاب وعده می‌دهد که:
سخن گویم از نهروان زین سپس
اگر ماندم زنده ای دون نفس
اما گویا به سرودن چنین اثری توفیق نمی‌یابد و اگر یافته تا امروز نا پیدا مانده است. سراینده در اوج قدرت سلجوقیان بزرگ یعنی در دوره فرمانروایی طغرل بیک، الب ارسلان و جلال الدین ملک شاه به‌سر می‌برده و از مردم خراسان و احتمالاً ناحیه بیهق بوده که از دیر باز به داشتن گرایش‌های شیعی شهرت داشتند. در آن روزگار بساط دولت غزنوی در خراسان برچیده شده بود و مذهب شیعه اندک‌اندک بر سراسر ایران دامن می‌گسترد؛ چنانکه هم تهدید‌ها و تعقیب‌ها و قتل‌ها توسط حکومت‌گران و هم مساعی دیوانیان سنی مذهب که خواجه نظام الملک طوسی شاخص‌ترین نماینده آنان بود، برای جلوگیری از راه یافتن اندیشه‌های تاثیر گزار شیعی در میان نخبگان و مردم به شکست انجامید و حتی مدارس و جوامع نظامیه که به قصد تربیت و تعلیم کارگزاران مورد اعتماد برای اداره امور حکومت، ساخته شده بودند دست کم در ایران و خراسان از رونق افتادند و تنها نظامیه بغداد بود که با برخورداری از حمایت‌های بسیار خلافت عباسی، چندی دوام داشت.
در این دوره یکی از راه‌های تبلیغ شیعه برای نشر عقاید خود استفاده از مناقبیان یا مناقب‌خوانان بود که در کوی و برزن از فضایل علی امیرالمومنین و فرزندانش یاد و ستایش می‌کردند و در برخی نواحی از قبیل طبرستان و ری و زیستگاه‌های پیرامون آن که عموما مذهب شیعه داشتند، آشکارا به تبلیغ باورهای خود می پرداختند و در اشعاری که می‌خواندند از تنزیه و عدل خداوندی و عصمت ائمه اطهار و معجزات و کرامات آنها سخن می‌گفتند.
مناقبیان که از دوره آل بویه در ایران پبدا شده بودند، تا مدتها پنهانی و در شرایطی عموما سخت و دشوار در پاره‌ای از نواحی ایران فعالبت می‌کردند و در برخی نواحی که مذهب شیعه غلبه داشت باورهای آئینی را آشکارا ترویج می‌کردند.
تعداد مناقبیان در این زمان بیشتر شده بود و عبد الجلیل قزوینی در کتاب ارزشمند النقض، که در 556 ق. نگارش یافته و چندان از این تاریخ دور نیست، از غریب بیست تن از آنان یاد می کند که احتمال می‌رود گوینده علی‌نامه هم یکی از آنان باشد؛ هرچند نامی از این منظومه در این کتاب نیست.
داستان های مناقبیان بر اساس رویداد های تاریخی بود؛ اما در برخی موارد عنصر خیال غالب می‌شد و شکل افسانه می‌یافت؛ مانند داستان باز گرداندن عایشه، همسر پیامبر(ص)، به مدینه پس از جنگ جمل. این گونه آثار که بعد‌ها حماسه‌ی دینی نامیده شدند در دوره‌های ایلخانان مغول، تیموری و صفویه رونق بیشتری یافتند؛ اما از آنها چیز زیادی نمانده و از این حیث، پیدا شدن علی‌نامه بسیار مغتنم است.
علی‌نامه بر وزن شاهنامه فردوسی سروده شده و به‌نظر می‌رسد تقلیدی رقابت‌گونه از شاهنامه است؛ اما تلاش داشته اذهان را از شاهنامه دور کند و تنها از دلاوری‌های علی(ع) امیرالمومنین سخن گوید. علی‌نامه ویژگی‌های برجسته و امتیازات فراوانی دارد که برخی از آنها را بر می‌شمارد:
یکی این که حضور گسترده‌ی شاهنامه در میان مردم را بیان می کنند، نشان گر آن است که شاهنامه علی رغم طی پنجاه – شصت سالی که از تألیف آن گذشته بود، آن هم در هزار سال پیش تا چه اندازه در ژرفای جامعه نفوذ داشت که کسانی همانند ربیع مناقبی برای بر انگیختن احساسات دینی مردم از همان شیوه‌ای بهره گرفته‌اند که فردوسی در برانگیختن احساسات ملی. در واقع علی‌نامه از نظر سبک و روش کار، تقلیدی از شاهنامه است؛ هر چند با آن فاصله‌ها دارد.
دیگر این که علی‌نامه تنها اثری است که از مناقب نامه‌های دوره سلجوقی تاکنون به‌دست آمده است و به‌ویژه برای روشن ساختن تاریخ اجتماعی ایران در آن دوره اهمیت دارد؛ زیرا مناقب‌خوانی از یک سو همچون رسانه‌های جمعی امروز عمل می‌کرده و از سویی دیگر بازتاب افکار عمومی و کشاکش‌های اجتماعی بوده است. مناقب‌خوانان، عموماً در اشعار خود از مثالب خلفای سه گانه نیز سخن می‌گفتند. اهل سنت برای بی‌اثر ساختن سخن آنها از فضایل خوانان یاری می‌گرفتند. این فضایل خوانان از فضایل چهار یار می گفتند و در عین حال بر شیعیان بسیار خرده می‌گرفتند. اشعار فضایل خوانان به نوعی تقلید از اشعار شیعیان بود. علی نامه به دلایلی که از جمله آنها زندگی در محیطی ست که برخی مردم مذهب سنت می‌ورزیدند یا از بیم صاحبان قدرت و دور کردن احتمال تعرض آنها و یا دلجوئی اهل سنت به خود و اثر در بیش از 40 بیت در آغاز علی‌نامه از سه خلیفه دیگر به نیکی یاد می‌کند.
ویژگی دیگر علی نامه آن است که سابقه سرودن حماسه دینی را نزدیک به چهار قرن به عقب برده است در حالی که تا پیش از آن "خاوران نامه" ابن حسام خوسفی به عنوان نخستین اثر حماسی دینی تلقی می‌شد. علی‌نامه ارزش زبان شناسی فراوانی دارد؛ هر چند زبان آن عموماً پخته و سخته نیست و از نمونه‌های فاخر و نفیس زبان فارسی به‌شمار نمی‌رود؛ اما واژه‌ها و اصلاحاتی در آن به کار رفته که پاره‌ای از آنها را در جایی دیگر نمی‌توان یافت و از این حیث به غنای زبان فارسی می‌افزاید.
علی‌نامه زمینه پیدایش و گسترش جریان تاثیر گزار نقالان، قصه‌خوانان و به تعزیه‌خوانانی ست که برای عامه مردم و بر انگیختن احساسات آن نوشته و یا بیان می‌شده است و راه یافتن به زبان توده مردم به مثابه بخش غیر رسمی زبان مخاطب عام اهمیّت بسیار دارد و به‌ویژه از این حیث، علی‌نامه اثری ارجمند در حوزه زبان فارسی و تحولات اجتماعی ست.
علی نامه از ارزش تاریخی نیز برخوردار است. مثلاً این اثر از نخستین آثاری ست که اصطلاحِ مازندران را برای نامیدن جایی به‌کار برده که امروز نیز به همین نام خوانده می‌شود؛ نه مازندران شاهنامه که نگاهی بین تاریخ و افسانه و اسطوره است.
در علی‌نامه در دو بیت مازندران و گیلان در کنار هم آمده‌اند و بدیهی ست که مقصود ربیع مناقبی همان مازندرانی ست که پیشتر و بیشتر به نام طبرستان خوانده می‌شد.
نباشد غرق (قرق) حد مازندران
درآبی بدو شوخ و طلخ (تلخ ) و گران
بگیلان ز بخل آتش آید برون
بموصل شود آسمان همچو خون
از همکاران ارجمندم سپاسگزارم که در سال گذشته توانستند نسخه برگردان این اثر را به قطع اصل نسخه در 600 صفحه به انضمام فهرست‌های آیات، احادیث، اخبار، نام کسان، نام جای‌ها و وقایع، کتاب‌ها، گروه‌ها و قبایل با تجدید چاپ مقاله استاد دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی و مقاله‌ای از دکتر محمود امید سالار در مقدمه اثر ارائه نمایند. این اثر دارای خطاهای فراوان نگارشی و املائی است که امیدوارم هر چه سریع‌تر نسخه حروفچینی و تصحیح شده آن برای بهره‌برداری بیشتر در اختیار عموم قرار گیرد.
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه 
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید