امام(ره) همواره بر تعامل و پیوند بین حکومت دینی و مردم‌سالاری، تأکید داشتند

آفتاب‌‌نیوز : آفتاب: خبرگزاری مهر، به مناسبت فرارسیدن بیست و دومین سالگرد ارتحال ملکوتی امام راحل گفت‌وگویی را با رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام که گفته می‌شود برای نخستین بارلقب "امام" را در آبان ماه 1356 برای بنیانگذار کبیرانقلاب اسلامی بکار برد، انجام داده‌ است که در پی می‌آید؛ 

به عنوان نخستین سئوال، مهمترین تاثیر انقلاب اسلامی به نظر شما چه بوده است؟ 

انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام فقید تنها انقلابی بود که به دلیل ماهیتش یعنی اسلامی‌بودن و مردمی‌بودن آن اولاً کل جهان اسلام و ثانیاً کل جهان را متأثر از خود کرد. به طوری که در فضای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دو قطب شرق و غرب عملاً در یک جبهه واحد به طرفداری از صدام و برای مقابله با انقلاب نوظهور اسلامی قرار گرفتند. این انقلاب به رهبری امام خمینی از پتانسیل بالایی برخوردار بود به‌طوری که هم اکنون خیزش‌ها و انقلابات در جهان اسلام با الگو برداری از انقلاب اسلامی ایران اتفاق افتاده است.

مهم‌ترین تأثیر انقلاب اسلامی بر احیای ارزش‌ها و آگاهی‌های اسلامی، ترویج تفکر اسلام سیاسی و خودباوری است. اسلامی که به زعم بسیاری در صفحات کهن تاریخ فرتوت شده و از اذهان رخت بر بسته بود، اینک با هسته‌ای قدرتمند و امواجی فراتر از مرزهای ملی بازگشته و به جریان افتاده بود. در واقع پیروزی انقلاب اسلامی نشان داد که ادیان بویژه دین اسلام با گذشت زمان و توسعه مدرنیزاسیون نه تنها به پایان راه نرسیده است بلکه مجدداً به عنوان مهم ترین راه نجات بشریت از ظلم و بیدادگری احیای شده و دنیای مادی‌گرای معنویت گریز را متوقف ساخته و دریچه‌ای از معنویات و اعتقادات مذهبی را در راستای رستگاری و رهایی بشریت از قید قدرت‌های استعمارگر گشوده است.

در این راستا نقش امام راحل را به عنوان بنیانگذار انقلاب اسلامی چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 

در این میان نقش امام خمینی (ره) به عنوان نظریه پرداز و احیاگر تفکر دینی مورد توجه اندیشمندان و ملت‌ها قرار گرفت و به اعتقاد و اعتراف بسیاری از صاحب‌نظران، شرق‌شناسان، اسلام‌شناسان و جامعه‌شناسان غربی، ایشان بزرگترین احیاگر تفکر و ارزش‌های اسلامی هستند که آنچه مصلحین، تجدیدگرایان و بیدارگرایان اسلامی از قرن 19 میلادی تا زمان آغاز نهضت در ایران صرفاً به‌عنوان یک آرمان تبلیغ می‌کردند، امام خمینی(ره) در صحنه عمل پیاده کرد و دوران جدید رنسانس را آغاز نمود. 

به نظر شما بازتاب پیروزی انقلاب اسلامی در دنیا چگونه بود؟

بازتاب انقلاب اسلامی در افغانستان موجب شکست ابرقدرت شرق و شوروی شد، در ترکیه موجب تحریک اسلام‌گرایان شد، در لبنان و فلسطین موجب جنبش‌های آزادیبخش و در منطقه خاورمیانه و سراسر آفریقا موجب نهضت‌های فراوان اسلامی شد. حتی در پایان دادن به اردوگاه شرق و مارکسیسم نیز نقش بسیار تأثیرگذاری داشت. در سال‌های اخیر نیز آمار این انقلاب در منطقه و جهان مشهود است، به‌عنوان مثال در عراق و افغانستان به‌طور جدی آمریکایی‌ها را در تشکیل دولت جایگزین با مشکل روبرو ساخت و از سوی دیگر تمـایل به انقلاب اسلامی در بین جناح‌های سیاسی و مردم در افغانستان و عراق مشهود است. در بحرین نیز با توجه به اکثریت شیعه، انقلاب اسلامی تأثیر عمیقی بر مردم گذاشت به‌گونه‌ای که امیر بحرین موقعیت خود را به شدت متزلزل دید و بر فشار دولت علیه شیعیان افزود و محیطی خفقان‌آورتر از گذشته به وجود آورد.

در مصر، تونس و یمن نیز به درجاتی تأثیر‌پذیری حرکات از انقلاب اسلامی امام‌خمینی را احساس می‌کنیم. در افغانستان، پاکستان و عربستان سعودی اگر چه شیعیان در اقلیت‌اند؛ بعد از پیروزی انقلاب اسلامی سهم بیشتر و در عین حال سازنده‌تری نسبت به گذشته در تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه خود پیدا کرده‌اند. 

در مورد بازتاب اندیشه های امام (ره) در جهان نظرتان چیست؟ 

اندیشه‌های معنویت‌گرایانه امام خمینی و اعتقاد به اینکه سیاست می‌تواند متعهد به اصول اخلاقی و انسانی باشد، مهم‌ترین تأثیر ایشان در عرصه سیاست بوده است. احیای نقش دین در روابط و مناسبات اجتماعی و سیاسی در درون مرزهای ملی و مناسبات بین‌المللی، طرح مجدد اسلام به‌عنوان مکتب زنده در جهان مدرن و احیای اندیشه استقلال و خودباوری در بین مسلمانان، از جمله بازتاب‌های اندیشه امام (ره) است. 

به نظر شما شاخص های مد نظر امام راحل در حکومت چه چیزهایی بود؟ 

از منظر امام خمینی(ره) حکومت اسلامی براساس ایمان و اعتقادات مردم نسبت به احکام الهی و اخذ نظرات مردم در شیوه اداره کشور و عشق و اعتقاد متقابل و دو جانبه مردم و رهبری صالح ایجاد می‌شود. این است که می‌فرماید: رهبر و رهبری در ادیان آسمانی و اسلامی بزرگ چیزی نیست که خود به خود ارزش داشته باشد و انسان را خدای ناخواسته به غرور و بزرگ اندیشی وادارد.

مکتب سیاسی امام خمینی مبتنی بر اصولی است که امام خمینی در طول دوران مبارزاتی خویش از نخستین اثر خویش در سال 1323 در کتاب کشف اسرار تا آخرین مکاتبات خویش در سال 1368 آن‌ها را ارائه کرده است. هر چند پس از امام خمینی در تفسیر این اصول اختلاف‌نظرهایی شکل گرفته است و دیدگاه‌های مختلف در جزئیات تفکر سیاسی امام خمینی ظاهر شده است، اما به نظر می‌رسد اصول مکتب سیاسی امام خمینی را می‌توان با مراجعه به آثار مکتوب و شفاهی ایشان به خوبی تدوین کرد. 

انطباق شاخص های مد نظر امام‌(ره) در حکومت را با شرایط امروز کشور چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 

با گذشت بیش از دو دهه از ارتحال امام خمینی اندیشه‌ها و آراء وی مورد تفسیرها و دیدگاه‌های گوناگون و گاه متعارض قرار گرفته و گاه برخی از ابعاد اندیشه و عمل سیاسی امام خمینی مورد ابهام و حجاب معاصرت قرار گرفته است. بسیاری به خاطر حب و بغض‌های شخصی یا جناحی بدون تمرکز بر میراث اصیل امام خمینی سعی کرده‌اند آراء و دیدگاه‌های خود را به آن حضرت نسبت دهند. خوشبختانه تلاش ارزشمند ثبت و تنظیم آراء و سخنان و دیدگاه‌های امام خمینی کمک کرده است تا میراث مکتوب و صوتی امام خمینی براحتی در دسترس همگان قرار گیرد.

مقام معظم رهبری که شاگرد مبرز امام خمینی بوده و در مراحل انقلاب نیز همواره از یاران نزدیک و ملازمان خاص ایشان بوده است، در مراسم بزرگداشت ارتحال امام خمینی در 14 خرداد 1383 در بهشت زهرا توصیف جامع و فراگیری از مکتب سیاسی امام خمینی ارائه دادند. ایشان با اشاره به جایگاه امام خمینی در جهان معاصر خطوط اساسی و برجسته مکتب سیاسی امام خمینی را در پنج ویژگی اساسی اعلام کردند که عبارتند از پیوند معنویت و سیاست، اعتقاد راسخ و صادقانه به نقش مردم، رویکرد بین‌المللی و جهانی، پاسداری از ارزش‌ها و ولایت فقیه و عدالت اجتماعی است.

حضرت امام(ره) همواره بر استقلال و حاکمیت ملی و تعامل و پیوند بین حکومت دینی و مردم‌سالاری، اصرار و تأکید فراوان داشتند که در حال حاضر نیز استمرار آن را می‌بینیم. همچنین تصور می‌کنم حضرت امام به رعایت اصول اخلاقی در سیاست نگاهی ویژه‌داشتند که متأسفانه خلأ آن را امروزه در برخی عرصه‌های مدیریتی شاهدیم.

به عنوان یکی از همراهان امام راحل، شرایط سیاسی را در داخل کشور در زمان ارتحال امام(ره) چگونه دیدید؟

ارتحال حضرت امام (ره) در حساس‌ترین شرایط ممکن به‌وقوع پیوست به‌طـورى‌کـه بـسیارى از دشمنان انقلاب و اسلام گمان مى‌کردند که با رحلت ایشان عمر انقلاب اسـلامـى نـیـز بـه پـایـان خواهد رسید. اما با امداد الهى و توجه ویژه امام زمان(عج) این مقطع حساس از تاریخ انقلاب بدون هیچ خطری سپرى شد.

یکى از نگرانی‌هاى عمده مسئولان کشور و بسیارى از مردم، پس از رحلت حضرت امام، حمله احتمالى دشمنان انقلاب اسلامى بویژه آمریکا و عراق و مزدوران آنها بـود. مرحوم حاج احمدآقا، در پیامى که بلافاصله پس از رحلت حضرت امام خطاب به ملت ایران منتشر کردند، ضمن دعوت مردم به رهروى از راه امام و هشیارى نسبت به توطئه‌هاى دشمنان، نگرانى خود را از حمله نظامى دشمن چنین بیان نمودند: یکى از مهمترین نگرانی‌ها و عمده‌ترین خطرهایى که انقلاب ما را پـس از رحلت حضرت امام(ره) تهدید مى‌کرد، خطر وقوع حمله نظامى بود که به لطف الهى و بـه شرکت چند میلیونى مردم عزادار در مراسم تشیع پیکر پاک حضرت امام، قدرت واقعى انقلاب اسلامى به نمایش درآمد و در نتیجه دشمنان از اجراى توطئه‌هاى شوم خود ناامید شدند. 

اصلاح قانون اساسی در این مقطع حساس از تاریخ انقلاب صورت گرفت ، شرایط این اصلاح چگونه بود؟

بله، رحلت حضرت امام(ره) و انتخاب مقام معظم رهبری به منصب ولایت امر مسلمین در ایامی به‌وقوع پیوست که مسئله اصلاح موادی از قانون اساسی در شورای بازنگری که به همین‌منظور تشکیل شده بود، در حال بحث و گفت‌وگو بود. ایجاد تمرکز در قوه مجریه و حذف مرجعیت از شرایط رهبری، مهمترین مباحث مطرح شده در بازنگری قانون‌اساسی بود.

در حالی که تنها ده سال از تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می‌گذشت، به دلیل بروز برخی از مشکلات در روند اجرایی مسائل مربوط به اداره کشور، حضرت امام فرمانی صادر کردند که به موجب آن لازم بود، اصلاحاتی در قانون‌اساسی انجام پذیرد. 

موضوع سازندگی کشور را در آن برهه تاریخی چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 

شهرها و روستاهای آسیب‌‌‌دیده از جنگ می‌بایست بازسازی شوند و مهاجران جنگ نیز به خانه و کاشانه خویش بازگردند. مشکلات مربوط به مهاجران جنگی تنها با ساختن خانه و امکانات رفاهی مرتفع نمی‌گشت، بلکه به دلیل شدت آسیب‌های وارده، آنها با مسائل اجتماعی، اقتصادی، روانی و عاطفی فراوانی مواجه بودند که پس از پایان جنگ می‌بایستی به این امور رسیدگی می‌شد.

مسأله بازسازی کشور پس از جنگ، تنها به بازسازی مناطق آسیب‌دیده محدود نمی‌شد، بلکه کلیه ساختارهای سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، به شدت از مسئله جنگ متأثر شده بودند، به‌ویژه ساختارهای اقتصادی قسمت اعظم توان و کارآیی خود را از دست داده بود. پایان جنگ، زمان رسیدگی به همه این امور و اصلاح آنها بود و این در حالی بود که همه این موارد با وضعیتی آشفته و نابسامان میراث سال‌های ستم‌شاهی نیز بود. 

ارزیابی شما از شرایط سیاسی خارج از کشور در آن زمان چیست؟ 

مذاکرات صلح ایران و عراق در ژنو - با پذیرش قطعنامه 598 سازمان ملل متحد از سوى ایران و برقرارى آتش‌بس در مرزهاى دو کشور جمهورى اسلامى ایران و عراق، شرایط جدیدى بر این منطقه از جهان حاکم شد. رژیم بعثى عراق که در اثر حملات گسترده و شجاعانه رزمندگان اسـلام در خطر سقوط کامل قرار گرفته بـود؛ در سال آخر جنگ به کمک راهنمایی‌هاى مشاورین نظامى آمریکایى و اطلاعاتى که از طریق ماهواره و سازمان سیا در اختیارش قرار گرفت و نیز در سایه حمایت‌هاى بى‌دریغ تسلیحاتى غرب به‌ویژه سلاح‌های شیمیایی و ورود مستقیم آمریکا در جنگ، توانست خود را از سقوط حتمى نجات دهد.

مذاکرات طولانى و بى‌نتیجه وزرای خارجه ایران و عراق در ژنو و نیویورک یک پیام روشن دربرداشت و آن این که رژیم بعث عراق قصد ندارد، با ایران قرارداد صلح امضا کند، مگر این که جمهورى اسلامى ایران شرایط آنها را بپذیرد. رهبران عراق مى‌اندیشیدند که با طولانى‌کردن مذاکرات صلح مى‌توانند مقامات ایرانى را خسته و دلسرد کرده و در نهایت شرایط خود را در مذاکرات صلح به آنها تحمیل کنند. اما استقامت مردان عرصه سیاست، مانع از دسترسى رژیم بعث عراق به اهداف شوم خود شد. 

یعنی در آن مقطع موضوع تهدید رژیم بعث عراق جدی بود؟

بله، تهدید از سوی عراق بسیار جدی بود؛ به‌ویژه اینکه خریدهای تسلیحاتی پیشرفته نظیر تجهیزات مربوط به سلاح‌های هسته‌ای و شیمیایی توپ‌های دوربرد جدید و موشک‌های استراتژیک یکی پس از دیگری به‌وسیله رسانه‌های غربی فاش می‌شد. 

اجلاس سران اتحادیه عرب در خرداد سال 1368 که در کازابلانکای مراکش تشکیل شده بود، ضمن حمایت از طرح صلح عرفات در مورد تشکیل یک دولت مستقل فلسطینی در سرزمین‌های اشغالی، از رژیم بعثی عراق در مقابل ایران حمایت کرد و مسأله حق حاکمیت این کشور بر اروندرود را مطرح ساخت.

همه این حوادث و توطئه‌ها در زمانی به‌وقوع پیوست که رهبر کبیر انقلاب در بستر بیماری قرار داشت و ایران اسلامی آبستن حوادثی تلخ بود که با رحلت حضرت امام‌خمینی(ره) و انتخاب شایسته حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله العالی) به مقام ولایت امری مسلمین، یأس و نگرانی ملت انقلابی و نستوه ایران به امید مبدل شد و توطئه‌های دشمنان خنثی شد.

برخلاف تصور بدخواهان، ارتحال امام موج جدیدی از اتحاد و انسجام ملی را در کشور به وجود آورد؛ به‌نحوی که تصمیم‌گیرندگان اصلی کشور دغدغه جدی و آزاردهنده‌ای در آن مقطع از نظر سیاسی و امنیتی نداشتند، به‌ویژه نحوه عملکرد خبرگان بسیار اطمینان‌بخش و مؤثر بود. 

نظرتان در مورد یادگاران حضرت امام (ره) چیست؟

یادگاران امام همان طوری که از نامشان مشخص است تداعی‌کننده خاطرات امام در ذهن ما و مردم قدرشناس ایران هستند. احترام به آنها و گرامی داشتن شان و منزلت‌شان امری لازم است.

ما به عنوان دوستداران و علاقمندان امام بایستی حرمت و احترام خانواده و بیت گرامی ایشان را نگاه داریم. به‌ویژه در شرایط کنونی، احترام و تکریم نوادگان امام که یادگاران آن حضرت به‌شمار می‌روند، لازم به نظر می‌رسد، آن هم در شرایطی که این عزیزان تلاش برای احیاء‌اندیشه‌های امام و معرفی ایشان به نسل جدید دارند. 

نحوه انتخاب مقام معظم رهبری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 

مروری بر شرایط زمانی که مقام معظم رهبری انتخاب شدند بیانگر اهمیت زیاد این انتخاب است. در خرداد 1368 امام امت در بیمارستان بستری و تحت عمل جراحی قرار گرفت. صدا و سیما هر شب گزارشی مفصل از معالجه حضرت امام پخش می‌کرد. در همه مساجد مراسم دعا و نیایش بر پا بود تا اینکه در غروب روز سیزدهم در حالی که تنها چند ساعت قبلش خبر گزارش پیاده‌روی روزانه امام (ره) پخش شد. ناگهان به اطلاع مردم رسانده شد که حال عمومی امام(ره) نامساعد است و لحظه به لحظه حال ایشان بدتر می‌شود تا اینکه در ساعت 10:30 شب پزشکان معالج ایشان فوت امام (ره) را اعلام نمودند. خبر فوت امام صبح روز چهاردهم اعلام شد. همه جا سیاه‌پوش شد و مردم و مسئولان با دلی غم بار از مصیبت وارده نگران آینده انقلاب بودند. 

مهمترین نگرانی مردم برای آینده انقلاب چه بود؟

شاید بتوان مهم‌ترین نگرانی­ها را در محورهای "آمادگی احتمالی عراق برای حمله مجدد به کشورمان"، "مشکلات احتمالی تعیین رهبر بعد از ماجرای عزل آقای منتظری"، "خرابی‌های جنگ و لزوم بازسازی آن"، "تغییر سیاست شوروی در منطقه که منجر به تحکیم جایگاه اسرائیل می‌شد"، "تبعات حکم امام(ره) دربارۀ سلمان رشدی" و "واکنش سخت بعضی کشورها در فراخوانی سفرای خود از ایران" و همچنین "تبلیغات زهرآگین رسانه‌های خارجی در ناامید کردن مردم بعد از فوت امام(ره)" دسته بندی کرد.

در چنین شرایطی بود که خبرگان رهبری بر اساس وظیفه قانونی خود با تشکیل جلسه در روز 14 خرداد و پس از بحث و تبادل نظر با اکثریت قاطع آراء آیت‌الله سید‌علی خامنه‌ای را به عنوان رهبر انقلاب انتخاب و معرفی نمودند. 

آیا علاوه بر معیارهایی که مدنظرامام راحل برای تعیین جانشین بعد از خود بود، خبرگان رهبری ویژگی‌های خاص دیگری را برای رهبری انقلاب در نظر داشت؟ 

همه می‌دانیم که حضرت امام(ره) عنایت و توجه ویژه‌ای نسبت به آیت‌الله خامنه‌ای داشته‌اند و این به سبب آن بود که ایشان شاخص‌ها و ملاک‌های متعددی که مدنظرشان بود، در مقام معظم رهبری ملاحظه می‌کردند. البته انصافاً خبرگان رهبری فقط بر این اساس عمل نکردند، بلکه توانایی‌ها، سوابق، تجارب و مواضع ایشان را مورد توجه و ملاک انتخاب قرار دادند، یعنی مبنای انتخاب علاوه بر دیدگاه امام، ملاک‌های شرعی بود که در عمل هم طی حدود دو دهه گذشته ثابت شده بود و انتخاب معقولانه و شایسته‌ای صورت گرفته است.