ملاک‌های گزینش مدیران از سوی رییس‌جمهور با محوریت عهدنامه مالک‌اشتر
یک عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع) و سردبیر فصلنامه "تاریخ اسلام" به تشریح ملاک‌های گزینش کارگزاران از سوی رییس‌جمهور منتخب با محوریت عهدنامه مالک‌اشتر پرداخت.
آفتاب‌‌نیوز :
آفتاب: متن گفت‌وگوی حجت‌الاسلام والمسلمین محسن الویری با خبرنگار ایسنا، به شرح زیر است:
«ابتدا لازم می دانم به دو نکته اشاره کنم. نخست آن که اخیرا رییس‌جمهور منتخب و محترم از گمانه زنی‌ها برای ترکیب دولت آینده گله کرده بودند و حق هم همین است که به جای این نوع گمانه زنی‌ها باید از معیارها و ملاک‌های گزینش همکاران سخن گفت و ایشان را در این مسیر کمک کرد. نکته دیگر آن که از همه متون دینی می‌توان نکاتی را در این زمینه برداشت کرد و اگر در این نوشتار بر عهدنامه مشهور امیرالمؤمنین علی علیه السلام برای مالک تکیه شده است، به این معنی نیست که در دیگر منابع دینی مانند قرآن و روایات و سیره عملی معصومان علیهم السلام مطلبی در این باره وجود ندارد و نکته سوم هم به این موضوع اختصاص دارد که حتی اگر خود را به این نامه محدود کنیم، باز در مقام استخراج و استقصای تمامی نکات شایسته برداشت از آن نبوده‌ام و تنها به چند نکته اصلی اشاره می‌کنم. روشن است که ذهنیت نگارنده درباره اهم و مهم‌های ترکیب دولت آینده متناسب با شرایط کنونی کشور و منطقه خواسته یا ناخواسته در خوانش این متن و گزینش معیارها مؤثر بوده است، هر چند همه دقت لازم برای پرهیز از تحمیل دیدگاه‌های شخصی بر متن هم به کار بسته شده است.
توضیحات تاریخی درباره زمینه صدور این عهدنامه و شخصیت مالک بن اشتر نخعی را باید به فرصتی دیگر وانهاد و با تأکید بر این که معیارهایی که برداشت شده است گاه مسقیماً از سوی حضرت به عنوان معیار گزینش توصیه شده است و گاه توصیه‌هایی درباره چگونگی رفتار خود مالک است که به صورت غیرمستقیم می‌توان از آن ویژگی همکاران مالک را هم برداشت کرد به چند محور زیر اشاره می‌کنم:
1. خداباوری و خدایاوری. امام علیه السلام در همان سطرهای آغازین نامه، مالک را به پرواپیشگی و برتر نهادن فرمان‌بری از خدا و پیروی از آن چه در قرآن درباره وظایف و بایدها و نبایدهای دینی آمده است فراخوانده است: أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ إِیْثَارِ طَاعَتِهِ وَ اتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی کِتَابِهِ مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ و سپس او را به یاری رساندن به خدا با دل و دست و زبان امر کرده است وَ أَنْ یَنْصُرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِیَدِهِ وَ قَلْبِهِ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ و امام این توصیه خود را اینگونه مدلل می‌سازد که خدایاوری متقابلاً انسان را از یاری خداوند بهره‌مند می‌سازد: فَإِنَّهُ جَلَّ اسْمُهُ قَدْ تَکَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ. در همین سطرهای نخستین نامه چندین ویژگی دیگر از این دست قابل برداشت است که شاید بتوان گفت این دو مورد که ذکر شد در مقایسه با دیگر معیارها جنبه محوری دارد و آنها را هم در بر می‌گیرد.
2. داشتن دلی مالامال از مردم دوستی بدون توجه به گرایش‌های آنها. امام به صراحت می‌فرمایند: وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِیعنی دل خویش از مالامال مهرورزی نسبت به عامه مردم و دوست داشتن آنها و مهربانی کردن در حق آنها قرار بده و بسان حیوان درنده خونخواری نباش که خوردن مردم را فرصتی مغتنم برای خود بشمری، چه این مردم یا برادر دینی تو هستند و یا همسان و برابر تو در آفرینش. انصاف این است که رها کردن توضیح بیشتر درباره این فقرات نورانی و بسنده کردن به یک ترجمه ساده جفا در حق آن است ولی افسوس که فرصتی بیش از این نداریم.
3. مسؤولیت پذیری و تبدیل نشدن به یک مهره اجرایی چشم و گوش بسته در نظام اجرایی. امام خطاب به مالک می‌فرمایند که نگو من خودفرمان پذیرم و از سوی دیگر هم نسبت به زیردستانم فرمان می‌دهم و باید فرمان من برده شود، وَ لَا تَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ ، هنوز از یادها نرفته است که در روزگاری که هنوز تلخی آن در کام‌هاست، چگونه برخی مسؤولان با کمترین درنگی در فرمان پذیری به شکلی تحقیرآمیز از کار برکنار می‌شدند. امام علیه السلام این روش را مایه فساد دل و تضعیف دین و نزدیک شدن به رویدادهایی می‌داند که موجب از دست رفتن قدرت است: فَإِنَّ ذَلِکَ إِدْغَالٌ فِی الْقَلْبِ وَ مَنْهَکَةٌ لِلدِّینِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِیَرِ.
4. تنگ چشم و ترسو و آزمند نبودن. امام علیه السلام به روشنی درباره مشاوران مالک بر ضرورت دور بودن آنها از این ویژگی‌ها تأکید کرده‌اند، چه انسان تنگ چشم حاکم را از احسان بازمی‌دارد و او را از تنگدستی می‌ترساند و انسان ترسو از توان حاکمان می‌کاهد و انسان آزمند نیز طمع آمیخته به ستم را در ذهن حاکمان می‌آراید: وَ لَا تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلًا یَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِوَ یَعِدُکَ الْفَقْرَ وَ لَا جَبَاناً یُضْعِفُکَ عَنِ الْأُمُورِ وَ لَا حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ
5. سهم نداشتن در خرابی‌های پیشین. اگر حکومت و دولتی در واکنش به بدی‌های دولت پیشین به قدرت رسیده باشد، وظیفه دارد در زدودن آثار بد به یادگار مانده از آن بکوشد و این ممکن نیست مگر با دوری جستن از عناصری که در خرابی‌های پیشین نقش داشته‌اند و در گناهان آنها سهیم بوده‌اند، شاید بر همین اساس امام علیه السلام بدترین وزیران مالک را کسانی می‌داند که وزیر بدکاران پیشین بوده‌اند: إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ لِلْأَشْرَارِ لِلْأَشْرَارِ قَبْلَکَ وَزِیراً وَ مَنْ شَرِکَهُمْ فِی الْآثَامِ
6. منتقد حق مدار غیرمتملق بودن. امیرالمؤمنین علی علیه السلام به صراحت خطاب به مالک می‌فرماید که باید برترین وزراء نزد تو کسی باشد که بیش از دیگران حقیقت محض و یا به تعبیر مرحوم علامه شهیدی تلخی حق را به تو بگوید ثُمَّ لْیَکُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَکَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ لَکَو در کژی‌هایی که خداوند بر دوستان خود نمی‌پسندد کمترین همراهی را داشته باشد وَأَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَةً فِیمَا یَکُونُ مِنْکَ مِمَّا کَرِهَ اللَّهُ لِأَوْلِیَائِهِ. امام سپس ضمن توصیه به پیوند با اهل ورع و راستگویی می‌فرماید که آنان را چنان بپرور که تو را زیاده نستایند و تو را به خاطر کارهایی که به راستی انجام نداده‌ای متملقانه شاد نسازند، ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَی أَلَّا یُطْرُوکَ وَ لَا یَبْجَحُوکَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ امام باز دلیل این توصیه خود را اینگونه بیان می‌دارند که فراوانی ستایش‌های خوشحال کننده اطرافیان خودپسندی و خودبزرگ بینی به بار می‌آورد: فَإِنَّ کَثْرَةَ الْإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ وَ تُدْنِی مِنَ الْعِزَّةِ . امام در فرازهای پایانی عهدنامه بار دیگر به این موضوع اشاره کرده است و مالک را به دوری از خودپسندی و دوست داشتن ستوده شدن از سوی دیگران فراخوانده است: وَ إِیَّاکَ وَ الْإِعْجَابَ بِنَفْسِکَ وَ الثِّقَةَ بِمَا یُعْجِبُکَ مِنْهَا وَ حُبَ الْإِطْرَاءِ و این صفات ناپسند را از جمله بهترین فرصت‌های شیطان برای از بین بردن نیکی نیکوکاران شمرده است: فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّیْطَانِ فِی نَفْسِهِ لِیَمْحَقَ مَا یَکُونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِینَ.
7. تقویت کننده پشتوانه اندیشه‌گی آن چه به استواری امور می‌انجامد. امیرالمؤمنین با توصیه به همنشینی بیشتر با دانشمندان و گفتگو با حکیمان موضوع این گفتگوها را مسائلی می‌دانند که به استواری امور قلمرو حکومت می‌انجامد: وَ أَکْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ وَ مُنَاقَشَةَ الْحُکَمَاءِ فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ بِلَادِکَ وَ إِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَکَ
8. آقازادگی و خوش سابقگی و دلاوری و بخشندگی. بر خلاف تصور غلطی که برخی عوام فریبان پدید آورده‌اند، آقازادگی یک ویژگی منفی نیست بلکه یک ارزش اجتماعی است و امیرالمؤمنین هم به مالک اشاره می‌کند که دستیاران خود (به ویژه در مسائل نظامی) را از افراد با شخصیت و با خانواده و متعلق به خاندان‌های صالح برگزیند که البته اهل شجاعت و رزمندگی و بخشندگی هم باشند. ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِی الْمُرُوءَاتِ وَ الْأَحْسَابِ وَ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ لصَّالِحَةِ وَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ وَ الشَّجَاعَةِ وَ السَّخَاءِ وَ السَّمَاحَةِ امام علیه السلام این گونه افراد را مجموعه‌ای از خوبی‌ها به صورت یکجا می‌دانند: فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ الْکَرَمِ وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ، روشن است که آقازادگی اگر به همراه فضائلی که از خاندان‌های پارسا انتظار می‌رود نباشد فاقد ارزش است و از سوی دیگر شاید نیاز به ذکر نباشد که آقازاده نبودن هم یک ضد ارزش نیست، پس در یک جامعه اسلامی راه بر واگذاری مسؤولیت به افرادی که متعلق به خاندان‌ها نیستند به هیچ روی بسته نیست ولی در شرایط مساوی، وابستگی به یک خاندان صالح یک ارزش به شمار می‌رود. از یاد نباید برد که پیامبر و همه ائمه علیهم السلام آقازاده بودند و تعبیر اهل البیوتات که امیرالمؤمنین آن را همراه با صفت الصالحه به کار برده‌اند یک اصطلاح شناخته شده تاریخی است. امام در ادامه همین نامه پس از پایان یافتن سخنانشان درباره نظامیان، در بحثی عمومی درباره کارگزاران حکومتی باز بر آقازادگی به مفهوم وابسته بودن به خاندان‌های صالح نه به مفهوم نادرست متعارف در جامعه ما تأکید می‌کنند: ثُمَّ انْظُرْ فِی أُمُورِ عُمَّالِکَ ... وَ تَوَخَ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَیَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ الْقَدَمِ فِی الْإِسْلَامِ الْمُتَقَدِّمَةِ یعنی سپس در کارگزاران خود بنگر ... و کسانی را برگزین که اهل تجربه و حیاء از خاندان‌های صالح و پیش قدم در اسلام باشند. دلیلی که امام علیه السلام برای این ویژگی اقامه می‌کنند شایسته تأمل است: فَإِنَّهُمْ أَکْرَمُ أَخْلَاقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِی الْمَطَامِعِ إِشْرَافاً إِشْرَاقاً وَ أَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً، اینان خوش اخلاق‌تر و آبرودارتر و چشم و دل سیرتر و آینده اندیش‌ترند. توضیح بیشتر درباره مفهوم آقازادگی و وابستگی به بیوتات به گونه‌ای که موجب کژفهمی نشود، نیازمند فرصتی دیگر است ولی چقدر باید حسرت خورد که گاه جامعه ما تا چه اندازه از شایسته گزینی متناسب با این معیارها فاصله داشته است.
9. داشتن پیشینه آزمون موفق خدمت به صالحان و اثربخشی نزد توده مردم. امام مالک را از این که بدون مشورت و با تکیه بر حدس و اعتماد و خوش گمانی خود کسی را به کاری برگمارد برحذر می‌دارند: ثُمَّ لَا یَکُنِ اخْتِیَارُکَ إِیَّاهُمْ عَلَی فِرَاسَتِکَ وَ اسْتِنَامَتِکَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْکَ چرا که برخی مردمان با رفتارهای مصنوعی و خوش زبانی می‌توانند نظر مثبت حاکمان را به خود جلب کنند: فَإِنَّ الرِّجَالَ یَتَعَرَّضُونَ یَتَعَرَّفُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلَاةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ حَدِیثِهِمْ خِدْمَتِهِمْ در حالی که خوش زبانی آنها هیچ پشتوانه خیرخواهی و امانتداری ندارد: وَ لَیْسَ وَرَاءَ ذَلِکَ مِنَ النَّصِیحَةِ وَ الْأَمَانَةِ شَیْءٌ روشی که امام برای دور ماندن از این دام پیشنهاد کرده‌اند آزمودن افراد به پیشینه خدمت آنها به صالحان و اثربخشی بیشتر نزد مردمان است: وَ لَکِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِینَ قَبْلَکَ فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ کَانَ فِی الْعَامَّةِ أَثَراً وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَةِ وَجْهاً فَإِنَّ ذَلِکَ دَلِیلٌ عَلَی نَصِیحَتِکَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُلِّیتَ أَمْرَهُ.
10. توجه ویژه به محرومان و درماندگان. در این باره به اندازه کافی سخن گفته شده است که حاکم و کارگزار جامعه اسلامی باید درد طبقات پایین جامعه را درک کند و توجه ویژه‌ای به آنها داشته باشد: ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَی مِنَ الَّذِینَ لَا حِیلَةَ لَهُمْ مِنَ الْمَسَاکِینِ وَ الْمُحْتَاجِینَ وَ أَهْلِ الْبُؤْسَی وَ الزَّمْنَی فَإِنَّ فِی هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً. امام علیه السلام در ادامه این بند به بیان نکاتی بسیار مهم در این باره اشاره کرده‌اند که با اتکاء به سابقه ذهنی مخاطبان محترم در این نوشتار مختصر هر چند با حسرت از توضیح بیشتر صرف نظر می‌شود.
11. توجه ویژه به خواسته‌های مردم و بالابردن تحمل برای شنیدن خواسته‌های آنها. در این باره نیز سخن امام آنقدر روشن و شیرین و شوق برانگیز است که شاید افزودن هر سخنی دیگر از حلاوت آن بکاهد: وَ اجْعَلْ لِذَوِی الْحَاجَاتِ مِنْکَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِیهِ شَخْصَکَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً فَتَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَکَ وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَکَ وَ أَعْوَانَکَ مِنْ أَحْرَاسِکَ وَ شُرَطِکَ حَتَّی یُکَلِّمَکَ مُتَکَلِّمُهُمْ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لَا یُؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِیِّ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَ الْعِیَ وَ نَحِ عَنْهُمُ الضِّیقَ وَ الْأَنَفَ یَبْسُطِ اللَّهُ عَلَیْکَ بِذَلِکَ أَکْنَافَ رَحْمَتِهِیُوجِبْ لَکَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ یعنی برای آنان که خواسته‌ای دارند زمانی را اختصاص بده که خود شخصاً به آن بپردازی و با آنان نشست عمومی داشته باش و در آن نشست فروتنانه در برابر خدایی که تو را آفریده بنشین و اطرافیان خودت را که شامل سپاهیان و نگاهبانان و پاسبانان می‌شود از خود دور کن که نماینده این مردم بدون لکنت و اضطراب خواسته خود را با تو مطرح کنند، من بارها و در جاهای مختلف از فرستاده خدا شنیدم که فرمود: " هیچ امتی مادام که در آن حق افراد ضعیف از توانمندان بدون اضطراب گرفته نشود، پاک و منزه نخواهد شد"، تو باید درشت گویی این دسته از مردمان و ناتوانی آنها از درست سخن گفتن را تحمل کنی و فشار و سخت گرفتن بر آنها و ترش‌رویی نسبت به آنها را از خود دور کنی و اگر چنین کنی خداوند دامنه‌های رحمت خود را بر تو خواهد گستراند و این کار تو را از پاداش بندگی خدا بهره‌مند خواهد ساخت. آیا به راستی کارگزاران دولت دوازدهم از این ویژگی برخوردار خواهند بود و برای تحقق این ویژگی در جامعه خواهند کوشید؟
12. صلح گرایی هوشمندانه. امام علی علیه السلام در فرازی دیگر بر پذیرش پیشنهاد صلح مورد رضایت خدا پای می‌فشرند: وَ لَا تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاکَ إِلَیْهِ عَدُوُّکَ و لِلَّهِ فِیهِ رِضًاو به شیوه مرسوم خود، دلیل این امر را آسایش سپاهیان در پرتو صلح و رهیدن از اندوه و امنیت سرزمین می‌شمرند: فَإِنَّ فِی الصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِکَ وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِکَ وَ أَمْناً لِبِلَادِکَ. ولی آن حضرت با تأکید بسیار به هوشیاری پس از صلح توجه می‌دهند: وَ لَکِنِ الْحَذَرَ کُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّکَ بَعْدَ صُلْحِهِ. امام ابعاد مختلف این بحث را به صورت گسترده و خواندنی ادامه داده‌اند که فرصت پرداختن به آن نیست.
13. منت ننهادن بر مردم به خاطر خدمات خود و بزرگ نمایی نکردن نسبت به آن چه انجام شده است. امام در فرازی دیگر مالک را از این که به خاطر کارهای نیکی که انجام داده است بر مردم منت بگذارد برحذر داشته است و نیز از این که در آن چه انجام شده، زیاده نمایی کند و همچنین از این که وعده‌ای به مردم دهد و این وعده را با خلف وعده پی بگیرد: وَ إِیَّاکَ وَ الْمَنَّ عَلَی رَعِیَّتِکَ بِإِحْسَانِکَ أَوِ التَّزَیُّدَ فِیمَا کَانَ مِنْ فِعْلِکَ أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَکَ بِخُلْفِکَ امام باز دلیل می‌آورند که منت نهادن بر مردم نیکی را از بین می‌برد و زیاده نمایی نور حق را می‌برد و خلف وعده موجب خشم خدا و مردمان می‌شود: فَإِنَّ الْمَنَّ یُبْطِلُ الْإِحْسَانَ وَ التَّزَیُّدَ یَذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ وَ الْخُلْفَ یُوجِبُ الْمَقْتَ عِنْدَ اللَّهِ وَ النَّاسِ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی تَعَالَی کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ.
دوباره تأکید می‌کنم آن چه گذشت همه آن چه می‌توان از این عهدنامه برداشت کرد نیست و برخی از ویژگی‌های یک کارگزار خوب متناسب با واقعیات جامعه ما در شرایط کنونی از سخنان جاودانه امیرمؤمنان برداشت و به مخاطبان عزیز عرضه شده است.»
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه 
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید