اردوغان در راه تهران / بایدها و نبایدها روابط ایران و ترکیه

آفتاب: از اوسط دی ماه سال جاری برخی از مسئولین بلند مرتبه ایرانی و ترکیه ای خبر از دیدار قریب الوقوع رجب طیب اردوغان، رییس جمهور ترکیه از ایران پس از پایان تورآفریقایی وی به دعوت همتای ایرانی خود میدهند و این درحالیست که بدون آنکه خبری از سفر اردوغان به عربستان از چند ماه قبل به میان آید وی اخیراً و همزمان با سفر عبدالفتاح سیسی، رییس جمهور مصرعازم ریاض شد تا با شاه جدید این کشور مناسبات به سردی گراییدۀ عهد ملک عبدالله را سر وسامانی دهد و درمورد مسایل موردعلاقه منطقه ای و ایران با وی مذاکره کند.

به رغم اینکه اعلام شده بود اردوغان درماه ژانویه به ایران سفر خواهد کرد، پس از گذشت نزدیک به دو ماه از زمان مقرر، هنوز چشم های پاستور به رویت این مهمان والامقام منور نشده و دو طرف پیرامون علل تاخیر این سفر هیچ توضیحی نداده اند؛ گفتنی است وزیر ارتباطات ایران، وزیر خارجه ترکیه، رییس مجلس ایران و رییس دفتر اردوغان در چند نوبت در 3 ماه اخیر از سفرقریب الوقوع اردوغان به ایران خبر داده بودند.

دراین یادداشت، از علل و دلایل احتمالی به تأخیر افتادن سفر اردوغان- که البته میتواند از جنبه های داخلی و خارجی و دو جانبه ای و منطقه ای مهم باشد- صرفنظر کرده و به جنبه های راهبردی و کاربردی مناسبات دو کشور و ضرورتهای پردازش به ابعاد مختلف روابط فیمابین در سفر احتمالی رییس جمهور ترکیه به ایران می پردازیم.
می‌توان سفر قریب الوقوع جودت ییلماز، نماینده ویژه رئیس جمهور ترکیه در 23 اسفند ماه را که در رأس هیأتی اقتصادی وارد تهران خواهد شد را به عنوان پیشرو سفر اردوغان به ایران تلقی نمود که در این صورت دیدار رییس جمهور ترکیه از ایران تا پایان اسفندماه قطعی خواهد بود.
در دوروز حضور این فرستاده ترک به تهران همه موضوعات اقتصادی مورد علاقه دو کشور به میزبانی وزیر ارتباطات و فن آوری اطلاعات مورد بررسی قرارخواهدگرفت واحتمالاً پیش نویس برخی اسناد همکاری نیز برای امضاء مقامات ذیربط دوکشور در جریان حضور اردوغان در تهران آماده خواهد شد.

در همین حال روز سه شنبه 19 اسفند نیز شانزدهمین نشست مشترک کنسولی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه با حضور مدیران کل کنسولی وزارت امورخارجه های دو کشور در تهران برگزار و موضوعات کنسولی موجود بین دو کشور برای گسترش همکاری‌ها و افزایش تسهیلات هر چه بیشتر جهت رفاه اتباع یکدیگر مورد بحث و بررسی قرار گرفت. طرفین همچنین با بررسی زمینه‌های رفع مشکلات و موانع موجود برای گسترش مناسبات، چگونگی افزایش تعاملات و تسهیلات حمل و نقلی، رفاه دانشجویان و مقیمان در خاک یکدیگر، مبارزه با قاچاق مواد مخدر و انسان و جرایم سازمان یافته، معاضدت قضایی، انتقال محکومان و استرداد مجرمان را مورد بحث و تبادل نظر قرار دادند.

پر واضح است که فرصتها و تهدیدات موجود در روابط دو کشور همسایه که ریشه در تاریخ گذشته و اوضاع جاری و ضرورتهای حاصله از موقعیتهای ژئوپولیتیک، ژئواکونومیک و گره های سیاست خارجی دو کشور دارد از منظر اعمال یک دیپلماسی کارکردگرایانه، رئالیستی و پراگماتیستی با اتکاء بر دیدگاههای کارشناسانه، خواه ناخواه بایدها و نبایدهایی را بر دولتمردان دو کشور تحمیل میکند که بدون در نظر گرفتن آنها می تواند روابط دوکشور را دچار چالش با درجات مختلف آنگونه که در دوره پیش از روحانی شاهد آن بودیم، نماید.

از این رو، در راستای تأمین منافع ملی هر کشوری یک اصل اساسی و راهبردی در سیاست خارجی به صورت پررنگ خودنمایی میکند که همانا کاهش زیان و افزایش سود از طریق تعامل بر پایه احترام واعتماد متقابل است. چنین رویکردی این ضرورت را به اثبات میرساند که کشورها در روابط متقابل باید حول محور منافع مشترک همکاری نموده و اختلافات را با این امید که همکاری متقابل با هدف تأمین منافع مشترک تا حدامکان موجب کنار رفتن یا کاهش آنها گردد یا حداقل اینکه امکان پیدا شدن زبان مشترک موثری وجود داشته باشد از متن مناسبات به حاشیه روابط ببرند که این همانا مصداق همان سخن است که گفته بود دوست و دشمن وجود ندارد و آنچه مهم است منافع ماست. و صد البته جمهوری اسلامی ایران نیز در طول 35 سال گذشته زمانیکه با پذیرش قطع نامه 598 به جنگ تحمیلی پایان داد و در دولت تدبیر وامید با اعمال استراتژی نرمش قهرمانانه باب گفتگوی مستقیم با امریکا را گشود و تابوی عدم مذاکره را شکست و دیگر سخن گفتن از مذاکره با امریکا معصیت و اتهام و جرم تلقی نشد صحت این نظریه را به اثبات رساند.

اینک که دولت تدبیر وامید با رویکرد اعتدالی و تعاملی تا حدودی این راهبرد را درسیاست خارجی پیشه خود ساخته است که البته در سیاست داخلی نیز جای خالی آن احساس می شود‌، در روابط با کشورها به ویژه کشورهای همسایه نباید اجازه دهد بعضی از اختلاف برداشت‌ها و موضوعات سیاسی منطقه‌ای که قابل حل‌و‌فصل است، مانع اهداف بلندمدت دو کشور شود.

از همین دریچه اگر بنگریم درخواهیم یافت که دو کشور ایران و ترکیه با توجه به ثبات و جایگاه ویژه جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی که در منطقه دارند، می‌توانند به دور از تأثیر پذیری از اختلافات در رابطه با سوریه، موضوع داعش، روابط با عربستان وعراق و اختلافات ریز ودرشت ناشی از عضویت ترکیه در ناتو، روابط ترکیه با آمریکا وغرب و همینطور عقاید دینی ومذهبی و رویکردهای داخلی و خارجی ناشی از آن، به موازات توسعه و تعمیق روابط دو جانبه در زمینه های مختلف نقش ویژه‌ای در مسایل منطقه ای و بین المللی ازجمله در زمینه مبارزه با پدیده تروریسم و افراط ‌گرایی ــ که تهدید مشترکی است ــ داشته و رفع ریشه‌های آن و بحرانهای خاورمیانه، خلیج فارس و قفقاز جنوبی باهدف تقویت صلح، ثبات، امنیت و کمک به رفاه مردم دو کشور و منطقه همکاری نمایند.
با چنین رویکرد مشابهی است که "کنک اولان" سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه، اخیرا از ارتقاء روابط تجاری دو کشور در سال 2015 به 30 میلیارد دلار خبر داده و گفته: دو کشور از شرکای مهم تجاری یکدیگر هستند.

اولان با اشاره به اینکه روابط ترکیه و ایران به سال 1639 میلادی برمیگردد از وجود 560 کیلومتر مرز مشترک میان دوکشور خبرداده و افزوده است: روابط سیاسی ایران و ترکیه بر اساس اعتماد متقابل و گفت‌وگو از روند رو به رشدی برخوردارشده است. وی با اشاره به نقش موثر پیش‌زمینه‌های مشترک فرهنگی و تاریخی میان دو کشور در کنار منافع مشترک و روابط همسایگی مناسب در گسترش مناسبات فیمابین خاطرنشان کرد که ایران و ترکیه اخیراً دیدارهایی در سطوح بالا انجام داده‌اند که این دیدارها و روابط ادامه خواهد داشت؛ وی افزود وزرای خارجه دو کشور از زمان روی کار آمدن دولت جدید در ایران، دیدارهای متناوب دوجانبه ای سازنده ای داشته‌اند.

مولود چاووش اوغلو وزیر خارجه ترکیه نیز که اوایل آذرماه سال جاری به ایران سفرکرده بود در جمع خبرنگاران در محل سفارت ترکیه در تهران ضمن اعلام خبر سفر قریب الوقوع "رجب طیب اردوغان" رئیس جمهور ترکیه به ایران خبر داده و با اشاره به دیدارهای مفید خود با مقامات ایرانی این دیدارها را فرصت مناسبی برای بررسی موضوعات دو جانبه و منطقه ای و تاکید بر همکاری در مسائل منطقه ای عنوان کرد. وی همچنین از مورد بررسی قرارگرفتن دیدگاههای متفاوت دو کشور در برخی موضوعات سخن گفت و افزود: "دو کشور تاکید دارند که تمام کشورهای منطقه با خطر تروریسم مواجه بوده و باید با آن مقابله کنند. ایران و ترکیه از گروههای تروریستی ضربه خورده اند و خواستار رهایی عراق و سوریه از دامن اقدامات تروریستی هستند. داعش بخشهایی از عراق و سوریه را اشغال کرده و به کشتار مردم بی گناه می پردازد. ما بر این باوریم که باید با این گروه تروریستی مقابله جامع صورت گیرد و در این مورد دیدگاهمان با ایران در یک جهت قرار دارد."

این مقام ترک در مورد بحران سوریه افزود: با وجود تفاوت دیدگاهها در این خصوص همکاری ایران و ترکیه یکی از شروط اصلی است.
رییس دستگاه دیپلماسی ترکیه در پاسخ به سوالی در زمینه همکاری داعش و ترکیه اظهار داشت:" اتهاماتی که درباره حمایت از داعش به ترکیه می زنند، صحت ندارد، ترکیه از سال 2013 نام داعش و دیگر گروههای تروریستی را در فهرست تروریسم قرار داده و مواضع ترکیه از آغاز نسبت به داعش مشخص بوده است و سلاح هایی که تروریستها دارند یا از سوریه یا از عراق به آنها رسیده و ترکیه همواره از تروریسم ضربه خورده و به همین دلیل هیچ کمکی به تروریستها نمی کند. وی تاکید کرد: کسانی که از تروریسم حمایت می کنند خود گرفتار آتش آن می شوند."

وی در پاسخ به سوالی درباره خرید نفت از گروه ترورییستی داعش، اظهار داشت:" خرید نفت داعش توسط ترکیه کذب محض است و ما با هرگونه قاچاق سوخت در مرزهای خود مبارزه می کنیم. از ابتدای امسال 80 میلیون لیتر نفت قاچاق کشف و ضبط کرده ایم. ادعاهایی که مطرح می شود مربوط به خرید نفت ترکیه از اقلیم کردستان عراق است و هیچ ارتباطی به داعش ندارد."
گفتنی است، حجم کنونی تبادل تجاری ترکیه با ایران 13 میلیارد دلار است که دو کشور مصمم به افزایش آن به رقم 30 میلیارد دلار در سال جاری میلادی هستند. پیشتر اردوغان حتی از رساندن این رقم به 100میلیارد دلار تا سال 2020 سخن گفته بود. ترکیه نه فقط به بازار ایران توجه دارد بلکه ایران را پل رسیدن به بازار آسیای میانه می‌بیند که در صورت امضای جامع توافق هسته‌ای فرصتهای نو وسودهای کلانی میتواند نصیب این کشور گردد.

تحلیل نهایی
اما با در نظر گرفتن چنین پارامترهای مهمی، ابهامات و سوالاتی که به ذهن متبادر می گردد اینست که: "آیا این سود کلان، ارزش آن را خواهد داشت تا آنکارا از اصرار بر تغییر رژیم در سوریه کوتاه بیاید؟ آیا شورای راهبردی روابط ایران- ترکیه که با پیشنهاد اردوغان در دوره نخست وزیری او تشکیل شده است، خواهد توانست در این خصوص به راهکاری مشترک برسد؟ آیا به رغم رقابت‌های منطقه‌ای ایران و آنکارا و اختلافات موجود میان دوکشور درزمینه های مختلفی که در ابتدای این یادداشت از آنها سخن گفته شد، پس از توافق جامع هسته ای ایران و 1+5 روند واگرایی دو کشور کاهش خواهد یافت ؟ یا این روند متوقف خواهد شد؟
و در نهایت اینکه آیا سفر آتی اردوغان به ایران زمینه‌ای را فراهم خواهد ساخت که روند همگرایی دو کشور تقویت شود؟

پاسخ به این سوالات هرچه باشد، به هر تقدیرهر دو کشور باید با در نظر داشتن منافع مشترک با هدف تأمین منافع ملی از روند واگرایی کاسته و بر روند همگرایی بیفزایند.

عوامل عمده همگرایی عبارتند از:
افق‌های جدید همکاریهای اقتصادی و تجاری در سایه توافق هسته‌ای ایران
نیازمندی دو کشور به تنظیم روابط خود با کشورهای عرب منطقه و همکاری با جهان اسلام
حمایت از فلسطین
ضرورت تقویت صلح و ثبات و امنیت در منطقه و مبارزه با تروریسم وافراطی گری
نیاز متقابل به مسیرهای ترانزیت و حمل و نقل (ترکیه راه ورود ایران به اروپا و ایران راه ورود ترکیه به آسیای مرکزی است)
نیازترکیه به نفت و گاز ایران و نیاز ایران به مسیرترکیه برای انتقال گاز به اروپا
لذا به نظرمیرسد اردوغان، هوشمندانه، در ارتباط با روابط ترکیه با ایران تحت تاثیر عربستان و برخی کشورهای عربی و برخی اختلافات میان آنکارا-تهران قرار نخواهد گرفت و سفرش به ایران و مذاکرات وی با همتای ایرانی اش در جهت گسترش روابط دو کشور سودمند خواهد بود.
تهران نیز با توجه به شرایط کنونی منطقه و مذاکرات هسته ای با اتخاذ رویکرد سازنده و دوراندیشانه مانع از قرارگرفتن ترکیه در کنار برخی رقبای عرب خواهد شد. مزید بر آن در جلوگیری از اتحاد نانوشته برخی کشورهای عربی واسراییل علیه ایران، تعمیق رایزنی با ترکیه یک ضرورت خواهد بود.