"برجام" هیچ دستاوردی نداشت؟

چهار سال از عمر توافق هسته ای می گذرد؛ توافقی که هر چند در ماه ها و سال های نخست اجرا، مناسبات تجاری و اقتصادی قابل ملاحظه ای بین تهران و جهان برقرار نمود اما طی یک سال و دو ماه اخیر به دلیل خروج آمریکا و تبعات ناشی از آن دوره سختی را می گذارند.

در این میان مخالفان داخلی دولت چه در دوره رونق برجام و چه در دوره نابسامان کنونی، با ابزارهای مختلف سعی در به شکست کشاندن و ناکام جلوه دادن توافق داشته اند؛ رویکردی که بیش از توجه به منافع ملی، منافع شخصی، حزبی و جناحی را در اولویت قرار می دهد.

مخالفان داخلی و خارجی برجام که خرسندی آنها نسبت به خروج آمریکا از توافق و اعمال مجدد تحریم ها علیه ایران آشکارا دیده می شد، اینک به مناسبت چهار ساله شدن برجام، صدای اعتراض بلندتری دارند.

در حالی که این پرسش ها مطرح می شود، آیا به جز مسائل اقتصادی، برجام دستاورد دیگری نداشته است و مهمتر اینکه قبل از برجام در چه شرایطی قرار داشتیم و اینک کجا قرار داریم؟

در ابتدا نگاهی اجمالی به شرایط پیشابرجام خواهیم داشت؛ شرایطی که بسترساز موافقت ارکان نظام با این توافق شد. ایران زمانی به مذاکرات دو ساله برای دستیابی به توافق تن داد که صدور شش قطعنامه از سوی شورای امنیت سازمان ملل، شرایط را چه از لحاظ اقتصادی و چه از لحاظ سیاسی و امنیتی در دشوار ساخته بود.

صدور پنج قطعنامه شورای امنیت به شماره های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و به ویژه سخت ترین و جدی ترین مصوبه شورای مذکور در قالب قطعنامه ۱۹۲۹ اجماعی بین المللی علیه ایران ایجاد کرد؛ قطعنامه ای که بر اساس فصل هفتم منشور سازمان ملل، ایران را تهدیدی برای صلح و امنیت منطقه و جهان معرفی می کرد و به مبنایی برای اعمال فشار و تحریم های دیگر سازمان ها و کشورها علیه ایران تبدیل شده بود.

حدود یک هفته بعد از برجام و در پی همکاری های سازنده و متقابل ایران با ۱+۵ و همچنین آژانس بین المللی انرژی اتمی، قطعنامه ۲۲۳۱ تصویب شد؛ قطعنامه ای که برخلاف شش مورد قبلی شورای امنیت، هدف آن مجازات و تنبیه ایران نبود بلکه محدودیت های گذشته را از ایران برداشت. مهمتر اینکه با صدور این قطعنامه خارج از فصل هفتم و ماده ۴۱ منشور ملل متحد، از نگاه غرب دیگر ایران تهدیدی برای جهان محسوب نمی شد.

از دیگر دستاوردهای ایران در برجام، متقاعدسازی طرف های مذاکره برای ادامه فعالیت های هسته ای اما در سطحی محدودتر از گذشته بود. طرف غربی که پیشتر حاضر به باقی ماندن یک پیچ و مهره از تاسیسات هسته ای ایران نبود، سرانجام چاره ای جز کوتاه آمدن در این زمینه نیافت و حتی به طور رسمی و قانونی پذیرفت که ایران در بازارهای بین المللی حاضر و محصولات هسته ای خود را برای فروش عرضه نماید.

افزون بر آن، با برجام ساختار کلی برنامه هسته ای ایران از جمله برنامه ها و زیرساخت های مرتبط با آن حفظ شد و همچنین ایران توانست برنامه تحقیق و توسعه (R & D) خود را روی سانتریفیوژهای پیشرفته ادامه و مراحل آغاز و تکمیل فرایند تحقیق و توسعه سانتریفیوژهای IR-4، IR-5، IR-6 و IR-8 را در طول دوره زمانی ۱۰ ساله به انجام رساند.

بنابراین برخی محدودیت های در نظر گرفته همانند محدودیت هسته ای ۱۰ ساله، تسلیحاتی پنج ساله و موشکی هشت ساله نیز در سال های آتی برطرف خواهد شد (موسوم به بندهای غروب برجام). از این رو اینک آمریکا و دشمنان منطقه ای ایران از فراسیدن چنین روزی وحشت دارند و در پی توافقی جدید برای دائمی کردن محدودیت ها برآمده اند؛ توافقی که ایران و اعضای باقی مانده در برجام آن را برنمی تابند.

همین قبیل از دستاوردهای فراموش شده در برجام، دست ایران را در برداشتن گام های متقابل باز گذاشته است. ایران در دو ماه قبل در دو اقدام جداگانه از تعهدات برجامی خود کاسته است؛ مرحله نخست افزایش ذخایر اورانیوم غنی شده از مرز مشخص شده ۳۰۰ کیلوگرم و مرحله دوم افزایش غنای اورانیوم از ۳.۶۷ به ۴.۵ درصد بود. در صورت عدم پایبندی طرف های مقابل به احتمال زیاد، افزایش غنی سازی تا مرز ۲۰ درصد و راه اندازی برخی سانتریفیوژها نیز در دستور کار قرار خواهد گرفت.

آمریکایی که پیش از برجام بدون زحمت و تکاپو، دائماً قطعنامه های ضد ایرانی در شورای امنیت سازمان ملل و شورای حکام آژانس به تصویب می رساند، امروز دچار سردرگمی شده است.

حتی در نشست فوق‌العاده شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که چهارشنبه گذشته با حضور ۳۵ عضو آن و به درخواست «جکی ولکات» نماینده آمریکا در وین برگزار شد؛ آمریکا نتوانست اقدامی علیه ایران انجام دهد و نشست بدون نتیجه پایان یافت.

واشنگتن دست کم در قبال توافق هسته ای، سران اروپا و دیگر متحدان دیرینه را در کنار خود نمی بیند و به عبارتی دیگر برجام بین اروپا و آمریکا شکاف افکنده است.

تروئیکای اروپا برای نشان دادن استقلال و توانایی خود در مقابل ایالات متحده، مجدانه از برجام حمایت می کنند. وزرای خارجه تروئیکای اروپا دیروز دوشنبه ۱۵ ژوئیه (۲۴ تیر) نیز به مناسبت چهار سالگی برجام در بروکسل نشستی تشکیل دادند تا راهی برای نجات برجام و اجرای سازوکارهای خود بیابند. نکته مهم اینکه انها در جریان نشست بروکسل اقدامات اخیر ایران را در کاستن از تعهدات، ناقض برجام ندانستند.

با نگاهی به آنچه گفته شد، انصاف حکم می کند که به دستاوردهای سیاسی- امنیتی و هسته ای برجام نیز توجه شود و صرفاً مسائل اقتصادی شرط قضاوت قرار نگیرد. با چنین دیدگاهی، «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه کشورمان که برای شرکت در نشست سالانه مقامات عالی‌رتبه شورای اقتصادی اجتماعی ملل متحد در نیویورک به سر می برد، گفته «اگر ۴ سال به عقب برگردیم باز هم برجام را امضا خواهیم کرد».

ظریف همچنین در پاسخ به پرسش خبرنگاری مبنی بر اینکه اگر شما به چهار سال قبل برگردید باز هم برجام را امضا می‌کنید، گفت: حتماً این کار را می‌کنم. یکی از اهداف اصلی این توافق بین‌المللی، خارج کردن ایران از اجماع امنیتی و طرحی بود که صهیونیست‌ها در این ارتباط علیه ایران ایجاد کرده بودند. این توافقنامه بین‌المللی این طرح را شکاند و به همین دلیل صهیونیست‌ها مهمترین مخالفان برجام بوده و هستند و در همین راستا تندروهای آمریکا نیز این سیاست را دنبال می‌کنند.