انگیزه ژاپن برای میانجی‌گری بین ایران و آمریکا
با گذشت ۶ ماه از سفر شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن به تهران با هدف ارسال پیام دونالد ترامپ به رهبر ایران، اکنون بار دیگر در آستانه سفر قریب‌الوقوع حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران به ژاپن، توکیو از «تلاش‌هایی» با هدف «میانجی‌گری» بین ایران و آمریکا خبر داده است. شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن گفت که کشورش درحال برنامه‌ریزی سفر حسن روحانی به توکیو است، چون ژاپن می‌خواهد درحل «بن‌بست هسته‌ای بین تهران و واشنگتن» و «کاهش تنش در خاورمیانه» که منبع ۸۰ درصد نفت موردنیاز ژاپن است نقش فعال‌تری ایفا کند. به گزارش خبرگزاری آسوشیتدپرس، شینزو آبه روز دوشنبه ۱۸ آذر در سخنانی تاکید کرد که ژاپن به‌دنبال میانجی‌گری بین ایران و آمریکاست و جامعه بین‌المللی نیز چنین انتظاری دارد.
تاریخ احتمالی سفر روحانی
او جزئیات سفر حسن روحانی به ژاپن را اعلام نکرد؛ از یک‌سو رسانه‌های محلی ژاپن زمان احتمالی این سفر را روز‌های ۲۰ یا ۲۱ دسامبر (۲۹ یا ۳۰ آذر) اعلام کرده‌اند و از سوی دیگر پایگاه خبری جماران نوشت که رئیس‌جمهور ایران احتمالا در تاریخ ۱۹ دسامبر برای گفتگو با شینزو آبه نخست‌وزیر ژاپن راهی توکیو می‌شود. پیش‌تر محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس‌جمهوری در حاشیه جلسه هیات دولت درباره گمانه‌زنی سفر رئیس‌جمهوری به ژاپن گفت: «دعوتی از سوی ماهاتیر محمد برای آخر این ماه به مالزی انجام شده بود که پذیرفته شد و از طرف دیگر شینزو آبه در سفر خود به ایران از رئیس‌جمهوری درخواست سفر کرده بود که با توجه به نزدیکی دو کشور به یکدیگر و دوری راه به ایران اعلام کردیم آمادگی پاسخ مثبت به این دعوت را داریم. این تجمیع سفر‌ها در بسیاری از کشور‌ها هم برای صرفه‌جویی در رفت‌وآمد انجام می‌شود.» واعظی درباره زمان انجام این سفر تصریح کرد: «احتمالا این سفر‌ها در اواخر این ماه (آذر) انجام می‌شوند.»
تلاش برای ثبات در منطقه
با خروج آمریکا از برجام و از سرگیری تحریم‌ها علیه ایران تنش بین دو کشور تشدید شده است. شینزو آبه درباره افزایش تنش‌ها در منطقه گفت: «ژاپن از طریق تلاش‌های مستمر برای برقراری تماس خواهد کوشید تنش را در منطقه کاهش داده و وضعیت را به حالت ثبات بازگرداند. از منظر امنیت انرژی، کاملا طبیعی است که ژاپن اقداماتش برای صلح و ثبات در خاورمیانه و تضمین امنیت کشتی‌های ژاپنی در منطقه را ادامه دهد.»
اظهارات نخست‌وزیر ژاپن در پی آن مطرح می‌شود که روزنامه کیودو به تازگی به نقل از برخی منابع آگاه که می‌خواستند نامشان فاش نشود، گزارش داد: «مقامات ایران و ژاپن درحال فراهم کردن مقدمات سفر روحانی به توکیو هستند که احتمالا اواخر دسامبر انجام خواهد شد.» براساس گزارش کیودو، این منابع همچنین گفتند که در صورت رفتن روحانی به توکیو، انتظار می‌رود نخست‌وزیر ژاپن که متحد دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا به‌شمار می‌آید، خواستار پایبندی کامل ایران به توافق هسته‌ای شود. وی همچنین ممکن است در دیدار با روحانی برای جلب رضایت ایران با طرح توکیو به منظور اعزام نیروی نظامی به خاورمیانه تلاش کند. به گزارش «ایسنا» این منابع همچنین به کیودو گفتند که آمریکا موافقت خود را با سفر حسن روحانی رئیس‌جمهوری ایران به ژاپن نشان داده و از توکیو خواسته است تا نتیجه دیدار روحانی با شینزو آبه نخست‌وزیر ژاپن را به اطلاع واشنگتن برساند.
این درحالی است که از اکتبر ۲۰۰۰ تاکنون، هیچ رئیس‌جمهور ایرانی به ژاپن سفر نداشته است. محمد خاتمی رئیس‌جمهور وقت ایران در اکتبر ۲۰۰۰ به ژاپن سفر کرده بود. همچنین نخستین مقام بلند‌پایه‌ای که با هدف کاهش تنش‌ها در منطقه دست به‌کار شد، شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن بود که در تاریخ ۲۲ خرداد به تهران سفر کرد؛ سفر وی به ایران در شرایطی صورت گرفت که بعد از گذشت ۴۰ سال اولین بار بود که یک مقام ژاپنی در این سطح به تهران سفر می‌کرد. همچنین شینزو آبه، اولین میهمان خارجی بود که بعد از ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ در آمریکا با وی دیدار کرد. نزدیکی آبه به ترامپ آن زمان برای جهان مشخص‌تر شد که او در سال ۲۰۱۸ درخواست اعطای جایزه صلح نوبل به ترامپ را ارائه کرد؛ آن هم به‌دلیل انجام مذاکرات کره‌شمالی. نخست‌وزیر ژاپن حتی در فضای غیررسمی و درحاشیه سفر ترامپ به ژاپن، با او به بازی گلف که به آن علاقه‌مند است پرداخت؛ موضوعی که سوژه عکاسان خبری نیز شد.
امید به میانجی‌گر آسیایی
ژاپن که از متحدان نزدیک آمریکاست با ایران نیز روابط خوبی دارد و به‌دنبال ناکامی فرانسه و شخص امانوئل مکرون در کاهش تنش‌ها و میانجی‌گری بین ایران و آمریکا اکنون به‌نظر می‌رسد که توکیو بیش از دیگر کشور‌ها در این خصوص شانس موفقیت هرچند نسبی داشته باشد.
پیش‌تر محسن شریعتی‌نیا، کارشناس مسائل آسیا و استاد دانشگاه شهید بهشتی درباره سفر آبه به تهران به «دنیای‌اقتصاد» گفته بود که اگر کنش میانجی‌گرایانه ژاپن درحد همین سفر خلاصه شود، تاثیرات آن نیز محدود به یک سفر هر چند مهم خواهد بود، اما در صورت تداوم این تلاش‌ها می‌توان امید داشت که میانجی‌گر آسیایی مورد اعتماد و دارای حسن‌نیت به تدریج شانس دیپلماسی و نه جنگ را برای حل‌وفصل تدریجی یکی از پیچیده‌ترین بحران‌های سیاست بین‌الملل افزایش دهد؛ بنابراین اکنون می‌توان امیدوار بود که ژاپن بتواند با استمرار تلاش‌هایش گام مثبتی در این راستا بردارد. در این بین مهم‌ترین اهرم ژاپن برای ایجاد تغییر در تنش فزاینده ایران و آمریکا، اعتماد و احترامی است که نزد طرفین دارد. ژاپن موتلف آمریکاست و کشوری مورد اعتماد و احترام در میان سیاستمداران و جامعه ایرانی.
باید در نظر داشت که ۴ ماه بعد از سفر نخست‌وزیر ژاپن به تهران، مشاور وی به تهران سفر کرد؛ گفته می‌شد که سفر مشاور شینزو آبه به تهران که اواخر مهر ماه انجام گرفت با هدف پیگیری ابتکارات «آبه» بوده است. همچنین سیدعباس عراقچی که بین سال‌های ۸۶ تا ۹۰ سفیر ایران در توکیو بوده است، اخیرا سفری به چین و سپس ژاپن داشت و با شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن دیدار و پیام کتبی حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران را تقدیم وی کرد. پس از آن بود که عراقچی در گفتگو با شبکه «ان‌اچ‌کی» ژاپن در وین از سفر احتمالی اواخر ماه جاری حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران به ژاپن خبر داد؛ بنابراین شاید بتوان گفت که ژاپن نسبت به‌دیگر کشور‌هایی که برای حل‌وفصل تنش‌ها در منطقه و اختلافات میان ایران و آمریکا پیش‌قدم شده‌اند، تلاش‌های مستمرتری داشته است. پیش‌تر طی سفر خردادماه نخست‌وزیر ژاپن به تهران و در اوج تنش‌ها بین تهران و واشنگتن، آبه ضمن دیدار با مقام معظم رهبری از پیام ترامپ برای ایشان خبر داد، اما حضرت آیت‌الله خامنه‌ای روز پنج‌شنبه ۲۳ خرداد در دیدار نخست‌وزیر ژاپن و هیات همراه تاکید کردند: «جمهوری اسلامی ایران هیچ اعتمادی به آمریکا ندارد و تجربه تلخ مذاکرات قبلی با آمریکا در چارچوب برجام را به هیچ‌وجه تکرار نخواهد کرد؛ زیرا هیچ ملت آزاده و عاقلی مذاکره تحت‌فشار را نمی‌پذیرد.» رهبر انقلاب خطاب به نخست‌وزیر ژاپن گفتند: «ما درحسن نیت و جدی بودن شما تردیدی نداریم، اما درخصوص آنچه از رئیس‌جمهوری آمریکا نقل کردید، من شخص ترامپ را شایسته مبادله هیچ پیامی نمی‌دانم و هیچ پاسخی هم به او ندارم و نخواهم داد.» بنابراین باوجودی که آبه‌در سفر به تهران دستاورد چندانی نداشت، اما وی همچنان در تلاش است تا به‌عنوان منجی منطقه از یک جنگ احتمالی عمل کند و تنش‌ها را بین تهران و واشنگتن کاهش دهد.
تصمیم حساس آبه
دولت شینزو آبه در عین حال قرار است یک طرح بحث‌برانگیز برای اعزام نیروی دریایی به آب‌های خاورمیانه را تصویب کند. اما نیرو‌های ژاپنی به ائتلاف دریایی که آمریکا برای حفاظت از کشتیرانی در منطقه تشکیل داده است، نخواهند پیوست.
خبرگزاری آسوشیتدپرس یادآوری می‌کند که اعزام نیرو به مناطق بحرانی، موضوع بسیار حساسی در ژاپن است. قانون‌اساسی ژاپن که پس از جنگ جهانی دوم و با هدف پرهیز از جنگ‌طلبی تصویب شد به‌کارگیری نیروی نظامی را به‌شدت محدود کرده است. با این همه شینزو آبه‌در دوران نخست‌وزیری خود محدوده فعالیت‌های نظامی این کشور را توسعه داده است. در ماه ژوئن امسال یک نفتکش که با پرچم ژاپن تردد می‌کرد در دریای عمان هدف حمله قرار گرفت. آمریکا در ادعاهایی، ایران را مسوول این حمله معرفی کرد و از ژاپن خواست به ائتلاف نظامی به رهبری ایالات‌متحده برای حفاظت از کشتیرانی در منطقه بپیوندد.
