خمپاره‌های جنگ همسایه‌ها در خاک ایران / از داستان قدیمی قره‌باغ تا جزئیات ‌تماس‌های ایران

با شعله‌ورشدن دوباره آتش قدیمی زیر خاکستر در منطقه قره‌باغ بین دو همسایه شمالی ایران در روزهای اخیر و اخباری که از آسیب به برخی مناطق در شمال غرب ایران رسیده است، سخنگوی وزارت خارجه ایران در این زمینه به دو کشور هشدار جدی داد که هیچ‌گونه تعرضی را تحمل نمی‌کند.

در روزهای اخیر، ابتدا اخباری از شنیده‌شدن صدای انفجارها در ایران منتشر شد و آخر هفته گذشته خبر رسید که خمپاره‌های این جنگ به مناطقی در آذربایجان شرقی و اردبیل اصابت کرده است. از سوی دیگر، مقامات وزارت خارجه ترانزیت سلاح از روسیه به ارمنستان از طریق خاک ایران را نیز تکذیب کردند. هفته گذشته، وزیر خارجه و رئیس‌جمهور ایران با مقامات آذربایجان، ارمنستان و روسیه درباره این چالش تماس و رایزنی داشتند. در میانه اوج‌گیری چالش‌ها که البته با واکنش منفی کشورهای مختلف منطقه و جهان به‌جز ترکیه همراه شده است، ارمنستان نیز برای اعلام آتش‌بس اعلام آمادگی کرده است.

خطیب‌زاده: تحمل نمی‌کنیم

سخنگوی وزارت امور خارجه در پاسخ به پرسش خبرنگاران درباره گزارش‌های تعرضات انجام‌شده به خاک جمهوری اسلامی ایران در جریان این درگیری‌ها گفت: «تحرکات در مناطق مرزی کشورمان به‌طورجدی و با حساسیت تمام ازسوی جمهوری اسلامی ایران در حال رصد بوده و در این ارتباط ضمن اعلام غیرقابل‌تحمل‌بودن هرگونه تعرض ازسوی هریک از طرف‌های درگیر در منطقه به خاک کشورمان، به همه طرف‌ها در زمینه مراقبت لازم در این خصوص هشدار جدی می‌دهیم».

سعید خطیب‌زاده در ادامه بار دیگر بر لزوم احترام به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان، رعایت اصل عدم تعرض به غیرنظامیان، توقف درگیری‌ها و آغاز گفت‌وگوهای جدی و زمان‌دار تأکید کرد و آمادگی جمهوری اسلامی برای کمک به نیل به این اهداف را اعلام کرد. بعد از انتشار تصاویر ویدئویی در هفته گذشته از شنیده‌شدن صدای انفجار درگیری‌های نظامی جمهوری آذربایجان و ارمنستان در اصلاندوز اردبیل که باعث نگرانی اهالی منطقه شده بود، خبر رسید که روستای قره‌قباق در همین منطقه مورد اصابت بیش از ۲۰ خمپاره قرار گرفته است. مهر گزارش داد وحشت و نگرانی مردم منطقه از این حادثه تا حدی بوده است که باعث شده مردم اصلاندوز را به طرف پارس‌آباد ترک کنند. در همین گزارش همچنین آمده است که سد میل مغان که به‌عنوان سد دوستی ایران و جمهوری آذربایجان هم شناخته می‌شود و بین دو شهر اصلاندوز مغان و هورادیز واقع شده است، در معرض تهدید تبعات این درگیری قرار گرفته است و خمپاره‌ها به نزدیکی این سد و کانال آن برخورد کرده است. علاوه‌براین و پیش از این حادثه، فرماندار شهرستان خداآفرین در استان آذربایجان شرقی نیز اعلام کرد پنج خمپاره به یکی از روستاهای این شهرستان اصابت کرده است. علی امیری‌راد دراین‌باره به ایرنا گفته بود: «سه خمپاره به اطراف روستای پرویز خانلو اصابت کرده است که دو تا از این خمپاره‌ها به یونجه‌زارهای اطراف روستا و دیگری به یکی از باغ‌ها اصابت کرده است». او ادامه داد: «دو خمپاره نیز به منطقه مسکونی روستای پرویز خانلو اصابت کرده که یکی به پشت‌بام یکی از منازل مسکونی برخورد کرده و دیگری نیز به شیشه‌های ساختمان مسکونی دیگر آسیب وارد کرده است». امیری‌راد افزود: «بر اثر اصابت این خمپاره‌ها یک کودک شش‌ساله مصدوم شده است که بلافاصله به مرکز درمانی منتقل و به‌صورت سرپایی درمان شد».

تکذیب دوباره ترانزیت اسلحه به ارمنستان از طریق ایران

روز جمعه پای گمرک ایران نیز به این چالش باز شد. درپی تکرار شایعات مبنی‌بر انتقال اسلحه از روسیه به ارمنستان ازطریق خاک ایران و انتشار فیلمی که ادعا می‌شد کامیون‌های حامل تسلیحات را نشان می‌دهد، سخنگوی گمرک جمهوری اسلامی ایران بار دیگر این ادعا را تکذیب کرد. سیدروح‌الله لطیفی دراین‌باره همچنین توضیح داد: «کشور ارمنستان بیش از 600 کامیون «کاماز» را هفته‌های پیش از روسیه خریداری کرده است که در طول چند هفته گذشته و قبل از ایجاد درگیری بین باکو و ایروان برای ترانزیت ازطریق دریا و سپس از بندر انزلی به مرز «نوردوز» برای انتقال این کالا اقدام کرده است، این خودروها صرفا کامیون خالی بوده و لوازم نصب چادری، لوازم یدکی و آچار مرتبط با این کامیون‌ها را همراه دارد و هیچ بار یا تجهیزات اضافه دیگری به همراه ندارد که تصاویر آن نیز قابل دسترس عموم است». سخنگوی گمرک تأکید کرد: «گمرک جمهوری اسلامی ایران هر دو کشور را همسایگانی با ریشه‌های فرهنگی تاریخی مشترک و شرکای مهم تجاری خود می‌داند و برای تسهیل تجارت کالاهای تجاری و غیرنظامی بر اساس قواعد سازمان جهانی گمرک و کنوانسیون تجدیدنظرشده کیوتو، تلاش خواهد کرد». این توضیحات در حالی بیان می‌شود که هفته گذشته نیز سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایران این ادعاها را رد کرده بود.

موضع‌گیری‌های داخلی آذری‌ها

چالش قره‌باغ تنها با برخورد خمپاره‌ها ایران را درگیر نکرده است. در روزهای گذشته، در برخی مناطق، شهروندان آذری ایران تجمعاتی در حمایت از جمهوری آذربایجان در این درگیری برگزار کرده‌اند. مشرق‌نیوز خبر داد در روزهای گذشته و در شبکه‌های اجتماعی، فراخوان‌هایی با عنوان تجمع در حمایت از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان منتشر شده است و متعاقب آنها، در تبریز، ارومیه، اردبیل و زنجان، از مناطق آذری‌نشین کشور، تجمعاتی نیز برگزار شده است. گزارش‌ها البته حاکی است این تجمعات با شعارها و مواضعی قوم‌گرایانه نیز همراه بوده‌اند که به نظر می‌رسد حاصل فعالیت‌های گروه‌های قوم‌گرا و جدایی‌طلب در مرزهای ایران است. تبریز مشخصا پیش‌تر نیز شاهد تحرکات این گروه‌ها بوده است و برخی هواداران تیم فوتبال تراکتورسازی تبریز در بازی‌های این تیم، پرچم‌های جمهوری آذربایجان و نیز ترکیه را بالا برده‌اند و حتی علیه نام خلیج فارس، شعارهایی داده‌اند.

در تهران نیز بعدازظهر پنجشنبه تجمعی در همین زمینه در میدان امام حسین (ع) برگزار شد. گزارش انصاف‌نیوز از شعارهای این تجمع جالب توجه است که می‌نویسد برخی از حاضران شعار داده‌اند: «قره‌باغ بیزیم دی، بیزیم قره‌باغ» یعنی «قره‌باغ برای ماست». طبق این گزارش همچنین شعارهای «مرگ بر اشغالگر»، «مرگ بر ارمنی»، «بیز اولمیه حاضیریخ» یعنی «ما برای مردن حاضریم» و «الله اکبر بسم‌الله» نیز شنیده شده است. گسترش اسلام در جمهوری آذربایجان باعث شده است برخی علاوه ‌بر جنبه‌های قومیتی، جنبه مذهبی نیز به این تقابل بدهند. شعاردهندگان این تجمعات البته در این زمینه تنها نیستند. به گزارش مهر در آخر هفته گذشته نمایندگان ولی فقیه در چهار استان کشور با صدور بیانیه‌ای از آذربایجان در این تقابل حمایت کردند. سیدمهدی قریشی، نماینده ولی‌ فقیه در استان آذربایجان غربی، سیدمحمدعلی آل‌هاشم نماینده ولی‌ فقیه در استان آذربایجان شرقی، سیدحسن عاملی نماینده ولی‌ فقیه در استان اردبیل و علی خاتمی نماینده ولی ‌فقیه در استان زنجان، با صدور بیانیه‌ای مشترک بعد از جلسه‌ای که برای بررسی این مسئله برگزار شده بود، اعلام کردند: «هیچ تردیدی در تعلق قره‌باغ به جمهوری آذربایجان و اشغال آن و لزوم بازگشت این اراضی به جمهوری آذربایجان، کشور اهل‌بیت نیست و دولت جمهوری آذربایجان در بازپس‌گیری این اراضی کاملا قانونی و شرعی عمل کرده و با این اقدام درصدد اجرای چهار قطع‌نامه شورای امنیت سازمان ملل برآمده است». این چهار امام جمعه اقدام خود را در راستای دفاع از مظلوم و وظیفه مذهبی خود خواندند و افزودند: «ملت آذربایجان بهتر از همه می‌دانند که جمهوری اسلامی بالاترین کمک و حمایت را در طول اشغال قره‌باغ به آذربایجان داشته و در تمام محافل بین‌المللی از تمامیت ارضی آذربایجان دفاع کرده و وزارت امور خارجه نیز اخیرا دوباره بر تمامیت ارضی آذربایجان در غائله اخیر تأکید کرده است. اگر عنایات جمهوری اسلامی در بدو اشغال قره‌باغ نبود، قطعا اشغال تا باکو امتداد می‌یافت». این موضع‌گیری البته در حالی مطرح شد که وزارت خارجه و دولت ایران درپی شروع دوباره درگیری‌ها، از هیچ طرفی حمایت نکرده‌اند و خواستار توقف درگیری‌ها و گفت‌وگو برای حل مسئله شده‌اند. ایران حتی پیشنهاد داده بستر گفت‌وگوها در این زمینه را فراهم کند. این موضع‌گیری درپی درگیری‌های چند هفته پیش در همین منطقه هم به همین شکل انجام شده بود.

‌ تماس‌های ایران در پیگیری توقف درگیری نظامی

موضع‌گیری‌های رسمی ایران از تریبون‌های دولت و وزارت خارجه نیز بر همین موضع استوار بوده است که درگیری باید متوقف شود و اختلافات از طریق گفت‌وگو حل شوند. در همین زمینه، وزیر خارجه ایران جمعه‌شب با سرگئی لاوروف، همتای روس خود تماسی تلفنی داشت و درباره آخرین تحولات قره‌باغ گفت‌وگو و رایزنی کرد. ظریف در روزهای آغازین این درگیری‌ها با جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان و زهراب مناتسکانیان، وزیر امور خارجه ارمنستان، تماس‌های تلفنی جداگانه داشت و در آن، دو طرف را به خویشتن‌داری، آتش‌بس و پایان فوری خصومت‌ها و همچنین آغاز مذاکره در چارچوب حقوق و قوانین بین‌المللی دعوت کرد. وزیر امور خارجه کشورمان همچنین آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای استفاده از تمام ظرفیت‌های خود به‌منظور برقراری آتش‌بس، آغاز گفت‌وگو و استقرار صلح و آرامش را به دو طرف اعلام کرده بود. حسن روحانی، رئیس‌جمهور نیز هفته گذشته در تماس با نخست‌وزیر ارمنستان جنگ و درگیری را «موجب پیچیده‌ترشدن اوضاع» دانست. روحانی در تماس با نیکول پاشینیان، توقف این درگیری‌ها را برای ایران مهم خواند و آمادگی جمهوری اسلامی ایران را برای ایفای هرگونه نقش سازنده که مورد نظر دو کشور دوست و همسایه باشد، اعلام کرد. محمود واعظی، رئیس‌دفتر رئیس‌جمهور نیز در تماس با شاهین مصطفی‌اف، معاون نخست‌وزیر جمهوری آذربایجان ضمن اعلام احترام برای تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان، شایعات درباره کمک ایران به ارمنستان در این زمینه را تکذیب کرد و گفت: «پایان اشغال را موجب ثبات در منطقه می‌دانیم».

‌ داستان قدیمی قره‌باغ

داستان قره‌باغ اما داستان هفته گذشته و ماه گذشته نیست؛ اختلاف جمهوری آذربایجان و ارمنستان درباره قره‌باغ عملا عمری طولانی‌تر از عمر این دو جمهوری به‌عنوان کشورهای مستقل دارد. بهرام امیراحمدیان، کارشناس مسائل روسیه و قفقاز، اواسط مرداد که نشانه‌های درگیری دوباره هویدا شده بود، دراین‌باره به «شرق» گفته بود: «جمهوری آذربایجان و ارمنستان قبل از فروپاشی شوروی سابق در ۱۹۸۸ بر سر قره‌باغ با هم درگیر شدند. بعد از فروپاشی شوروی هم این جنگ ادامه پیدا کرد»؛ تا زمانی که با ورود شورای امنیت سازمان ملل متحد و با همکاری اروپا، آتش‌بس اعلام می‌شود و گروهی به نام مینسک، با عضویت آمریکا، روسیه و فرانسه، بر آن نظارت می‌کنند.

این اختلاف بعد از فروپاشی شوروی در سال ۹۱ به آنجا رسید که با حمایت ارمنستان، این منطقه از جمهوری آذربایجان اعلام استقلال کرد و با نام «جمهوری آرتساخ» خود را خودمختار خواند، اما به گفته امیراحمدیان این اعلام استقلال با اینکه این جمهوری خودخوانده «دو دهه سابقه حکومت‌داری دارد، شناسایی بین‌المللی نشده است. قره‌باغ در این حالت روابط نزدیکی با ارمنستان دارد و ارتباط آن با جهان خارج از طریق ارمنستان صورت می‌گیرد». ادعاها درباره دخالت ایران در حمایت از ارمنستان در این تقابل، در حالی منتشر می‌شود که ترکیه و روسیه، رسما حامیان دو طرف این درگیری هستند. ترکیه با استفاده از نزدیکی‌های قومی حامی آذربایجان است و روسیه متحد ارمنستان. ترکیه البته اختلافاتی تاریخی هم با ارمنستان دارد. «ولی کوزه‌گر کالجی»، کارشناس مسائل قفقاز، در گفت‌وگو با ایرنا درباره موضع ترکیه توضیح می‌دهد: «ترکیه در سال ۱۹۹۳ بعد از اشغال شهر شوشا به دست دولت ارمنستان، روابط خود با این کشور را قطع کرد و پیش‌شرط برای عادی‌سازی روابط با ایروان را خروج از قره‌باغ و منطقه پیرامون آن دانست، اما در طول این سال‌ها خواسته ترکیه محقق نشده است».

کالجی می‌افزاید: «روابط ترکیه و آذربایجان در آن زمان روابط راهبردی و نزدیک، تحت عنوان یک ملت و دو دولت بوده است و آنکارا حمایت همیشگی از باکو داشت، اما در اتفاقات اخیر دولت اردوغان حمایت بسیار قاطعانه و سرسختانه‌ای از جمهوری آذربایجان داشته و این حمایت در دوره‌های قبل کمتر بوده است». او در ادامه اضافه می‌کند: «احتمال دارد بخشی از حمایت قاطعانه ترکیه از جمهوری آذربایجان، به رقابت‌های ترکیه با روسیه در سوریه، لیبی و قره‌باغ برگردد. اگر این منطقه ناآرام شود، مسیر انتقال انرژی خزر- قفقاز به ترکیه و اروپا یعنی کریدور انتقال انرژی به اروپا دچار خطر جدی می‌شود». درباره حمایت ترکیه حتی گفته می‌شود این کشور حمایت تسلیحاتی هم از جمهوری آذربایجان داشته است. امیراحمدیان اما درباره بحث‌های مربوط به موضع‌گیری و میانجیگری ایران تأکید داشت ایران نباید ورود کند؛ چون به اعتقاد او، این مسئله برای دو کشور مسئله حیثیتی است و راه‌حلی ندارد که ایران بتواند آن را ارائه کند، بلکه با مذاکره‌ای همه‌جانبه و با ورود دوباره نهادهای بین‌المللی به موضوع قابل حل است. محسن پاک‌آیین، سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان نیز توضیحی درباره این اختلاف دارد که منطق صحبت‌های امیراحمدیان را مشخص‌تر می‌کند. او با اشاره به بی‌نتیجه‌بودن تلاش‌های پیشین ایران، روسیه و گروه میسنک برای حل این اختلاف، به ایسنا می‌گوید: «بعید به نظر می‌رسد که چنین درگیری‌ای در آینده هم تکرار نشود؛ قابل تکرار است، اما راه‌حل این مسئله در اراده جمهوری آذربایجان و ارمنستان است که ظاهرا هر دو اراده‌ای برای حل این معضل ندارند و برای خالی‌نبودن عریضه درگیری ایجاد می‌کنند و موضوع را زنده نگه می‌دارند».