تغییر قانون انتخابات در دقیقه ۹۰؛ مگر شورای نگهبان قانون‌گذار است؟

شورای نگهبان روز گذشته راسا وارد کار شد و مصوبه سال ۹۶ خود را در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ اصلاح کرد و شروطی که مجلس اصولگرای یازدهم پیش‌تر برای کاندیداتوری در نظر گرفته بود، اما توسط هیات عالی نظارت رد شده بود به مصوبه خود اضافه کرد تا هم مطلوب پارلمان فراهم شده باشد و هم عملا کاری از دست هیات عالی نظارت و تکرار مخالفت این نهاد برآید.

آن روز که طرح اصلاح قانون انتخابات ریاست‌جمهوری در کمیسیون شورا‌ها طرح و جزییاتی هر چند اندک از آن منتشر شد، شنیده‌هایمان حاکی از نقش پررنگ پژوهشکده شورای نگهبان و البته عباسعلی کدخدایی، رییس این پژوهشگاه و سخنگوی شورای نگهبان در تهیه و تدوین این طرح داشت. شنیده‌هایی که هر چقدر بیشتر روز‌ها گذشت، جدی‌تر شد. شورای نگهبان ابتدا ایراداتی پرشمار به مصوبه نمایندگان گرفت، اما به یک‌باره و در رفت و برگشتی میان مجلس و شورای نگهبان از رفع همه ایراداتش گفت و تامین نظر این شورا. اما این هیات عالی نظارت مجمع بود که این بار با ایستادگی مقابل مجلس و شرط و شروط بعضا عجیب و غریب پارلمان برای کاندیداتوری در انتخابات ریاست‌جمهوری، امید در آستانه نومیدی جامعه مدنی و کنشگران سیاسی را برای مدتی هم که شده، احیا کرد. هر چند این ورود اساسا از دید حقوق‌دانان حجت قانونی نداشت. مجلس، اما آشفته و سراسیمه، ناگهان متوجه دردی شد که مجلس‌دهمی‌ها بار‌ها از آن نالیده و گلایه کرده بودند؛ مجلس یازدهمی‌ها در نتیجه تصمیم گرفتند با ۱۷۰ امضا خطاب به آیت‌الله جنتی، دبیر شورای نگهبان خواستار ایستادگی آنان مقابل این هیات و ابلاغ مصوبه مجلس برای اجرا شوند، اما شورا عملا این اختیار را نداشت؛ پس محض خاطر «بهارستان یازدهم» و البته رهایی طرحی که ابتدا خودشان بنیانش را گذاشتند از سد هیات عالی نظارت مجمع تشخیص مصلحت نظام به مصوبه سال ۹۶ شورای نگهبان اصلاحیه زدند و شروط سنی و سابقه کاری و سوءپیشینه را به قانون انتخابات افزودند. اقدامی که با استقبال مجلس مواجه شد؛ چنانکه محمدصالح جوکار، رییس کمیسیون شورا‌ها در استقبال از این رویداد به خبرگزاری مهر گفت: «مجلس شورای اسلامی تلاش کرد از طریق تصویب طرح اصلاح قانون انتخابات این مشکل را برطرف کند، اما شورای نظارت مجمع ایراداتی را مطرح کرد، رفع این ایرادات با توجه به اختلاف نظر مجلس و مجمع زمانبر بود و به انتخابات پیش رو نمی‌رسید لذا از اصلاح قانون توسط شورای نگهبان حمایت می‌کنیم».

به نوشته روزنامه اعتماد، «در بازه سنی ۴۰ تا ۷۵ سال باشند»، «حداقل دارای مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد یا معادل آن باشند»، «سابقه تصدی حداقل ۴ ساله در سمت‌های مدیریتی کشور که به طور کامل مصادیق آن از جمله برای وزرا ذکر شده را داشته باشد»، «وزرا، استانداران، شهرداران شهر‌های بالای دو میلیون نفر جمعیت، فرماندهان عالی نیرو‌های مسلح با جایگاه سرلشکری و بالاتر می‌توانند کاندیدا شوند» و «تمام نامزد‌ها باید عدم سوءپیشینه ارایه دهند و سابقه محکومیت کیفری نداشته باشند» شروطی است که شورای نگهبان به اصلاحیه سال ۹۶ خود پیوست کرد، اما این فقط یک اصلاحیه نیست. عملا ورود به حریم قانون‌گذاری است.

آذ‌ر منصوری، قائم‌مقام حزب اتحاد ملت که هم‌اکنون در قامت سخنگوی «جبهه اصلاحات ایران» نیز اظهارنظر می‌کند با تایید این مساله در توییتی نوشت: «طبق وظایف و اختیاراتی که قانون برای شورای نگهبان تعیین کرده، این شورا نمی‌تواند خود در مغایرت با قانون عملی انجام دهد. تصویب و ابلاغ شرایط کاندیدا‌های ریاست‌جمهوری توسط این شورا به دولت خلاف قانون است. شورای نگهبان قانونگذار نیست. دولت روحانی نباید زیر بار این مصوبه غیرقانونی برود.» جمعی دیگر از حقوقدانان نیز با تایید این مساله، اقدام شورای نگهبان را تبصره زدن به قانون اساسی دانستند و با توجه به طی نشدن مراحل لازم، برگزاری همه‌پرسی برای تغییر اصول قانون اساسی خواستار ورود رییس‌جمهوری به ماجرا و جلوگیری از تضییع حقوق ملت و البته نقض قانون اساسی شدند و تلخ آنکه رییس‌جمهوری هم به لطف تفسیر شورای نگهبان از اصل ۱۱۳ نه تنها دیگر مسوول اجرای قانون اساسی در جمهوری اسلامی نیست بلکه صرفا در حیطه وظایف قوه مجریه اختیار عمل دارد؛ حال چه خود این تفسیر شورا را قبول داشته باشد چه نه!

نه چندان غیرقانونی

ماجرا را، اما نمی‌توان به همین سادگی غیرقانونی خواند. مدافعان این امر هم ادله‌ای دارند. اوج استدلال آنان، اما باز هم به اختیارات عالی‌ترین مقام جمهوری اسلامی برمی‌گردد و اینکه رهبری سال ۹۵ و در جریان ابلاغ سیاست‌های کلی انتخابات، شورای نگهبان را به تعریف واژه‌هایی، چون «رجل سیاسی و مذهبی» و اعلام شرایط «مدیر و مدبر بودن» مکلف کرده است. تکلیفی که در جزء ۵ بند ۱۰ سیاست‌های کلی انتخابات ابلاغی از سوی رهبری به آن اشاره شده است. این شورا نیز سال ۹۶ به جای همکاری با مجلس و اصلاح قانون انتخابات به سیاست‌های رهبری استناد کرد و رسما مصوبه یا در عبارتی صحیح‌تر، قانونی گذاشت و معیار‌های خود را اعلام کرد. معیار‌هایی که حالا مجلس هم حق دخل و تصرف در آن را ندارد و این یعنی شورای نگهبان قانونی گذاشته که مجلس هم حق تغییر در آن را ندارد. این معیار‌ها باید از سوی دولت اجرا می‌شد که روز گذشته شورای نگهبان ۴ شرط یاد شده را به عنوان معیار‌های جدید احراز مدیر و مدبر بودن فرد ثبت‌نام‌کننده درنظر گرفت و به وزارت کشور ابلاغ کرد تا به احتمال بسیار زیاد در انتخابات آتی شاهد اجرایش باشیم، اما پرسش آن است که صرف استجازه رهبری برای عدم رعایت پروتکل‌های قانونی برای تبصره زدن به قانون اساسی و البته تحدید اختیارات پارلمان و قانون‌گذاری توسط شورای نگهبان، کافی است یا خیر؛ پرسشی که پاسخش ناگفته پیداست!

پس‌لرزه در زمینِ سیاست

اگرچه جدال موافقان و مخالفان مصوبه شورای نگهبان در سپهر قانون جدالی نابرابر است، اما پس‌لرزه‌های آن در سپهر سیاسی ایران از هم‌اکنون آغاز شده است. شورای نگهبان با شرط سنی خود عملا محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات را که در روز‌های اخیر به شکلی جدی عزم حضور در انتخابات را کرده و حتی جلساتی را هم در این مسیر برگزار کرده بود از بازی خارج کرد. او ۳۹ ساله است و دیگر نمی‌تواند کاندیدای انتخابات شود. هر چند «مهندس جهرمی» به دلیل شرط دیگری که حداقل مدرک تحصیلی داوطلبان را «کارشناسی ارشد» در‌نظر گرفته نیز امکان ورود به انتخابات را نخواهد داشت.

شهیندخت مولاوردی هم به دلیلی متفاوت با شرایطی مشابه آذری‌جهرمی روبه‌روست تا یکی از جدی‌ترین زنان مدنظر اصلاح‌طلبان برای حضور در انتخابات از حضور در انتخابات منع شود؛ مشکلی که شورای نگهبان پیش‌روی مولاوردی گذاشته، اما به شرط نداشتن سابقه کیفری برای کاندیداتوری مربوط است.

همزمان مهندس مصطفی تاجزاده هم، چون مولاوردی سابقه کیفری دارد و هم شبیه به آذری‌جهرمی، فاقد مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد حالا با چالشی دیگر در مسیر نام‌نویسی خود در انتخابات پیش‌رو روبه‌روست.

این دومینو، اما صرفا به اصلاح‌طلبان محدود نبود و یکی از سرداران مستعفی سپاه را که عزم کاندیداتوری کرده نیز در بر گرفته است. سعید محمد که این روز‌ها عزم جدی برای حضور در انتخابات داشت، حالا شرط و شروط مربوط به سابقه کاری در نظر گرفته شده از سوی شورای نگهبان را ندارد و این یعنی «رجل سیاسی» شناخته نخواهد شد. او نه سمت‌های مدیریتی، چون وزارت و استانداری داشته و نه فرمانده عالی نیرو‌های مسلح به شمار می‌رود.

بیانیه‌ای در اعلام اعتراض اصلاحات

منع‌شدگان تنها امیدشان حالا عدم اجرای مصوبه از سوی وزارت کشور دولت حسن روحانی است؛ امیدی هر چند اندک تا آن‌ها حداقل فرصت نام‌نویسی در انتخابات را داشته باشند، اما احتمالا می‌دانند با این مصوبه تایید صلاحیت‌شان امری است بعیدتر از بعید! «جبهه اصلاحات ایران» که عملا این بار نیز بیش از رقیب با چالش ردصلاحیت گزینه‌های مدنظرش مواجه است به همین دلیل و برای تعیین تکلیف موضوع روز گذشته نشستی را ترتیب داده و براساس آنچه محمود صادقی به «اعتماد» خبر داده، بنا دارد تا در بیانیه‌ای در این زمینه اعتراض خود را رسانه‌ای کند. بیانیه‌ای که به گفته صادقی که خود یکی از ۱۴ گزینه پیشنهادی اصلاح‌طلبان برای انتخابات ریاست‌جمهوری است که از قضا همچون تاجزاده و مولاوردی احتمالا با مشکلاتی برای نام‌نویسی در انتخابات مواجه خواهد بود ضمن نقد این رویه در شورای نگهبان، واکنش «جبهه اصلاحات ایران» است به آنچه این جریان سیاسی، «تنگ‌تر شدن فضا برای انتخاب آزادانه شهروندان» می‌داند.

مگر شورای نگهبان قانون‌گذار است؟

روزنامه آرمان ملی نیز در مطلبی در همین خصوص نوشته است: طرح اصلاح قانون انتخابات ریاست‌جمهوری در مجلس تدوین شده، اما با وجود مشکلات بسیار هنوز به مرحله اجرا نرسیده است. با این حال شورای نگهبان مصوبه‌ای را در همین راستا به وزارت کشور ابلاغ کرده که بر مبنای آن، چهره‌های نظامی می‌توانند نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری شوند و سن نامزد‌ها نیز نباید کمتر از ۴۰ سال یا بیشتر از ۷۵ سال باشد. گذشته از اینکه شورای نگهبان شأن قانونگذاری ندارد، در صورت اجرایی شدن این مصوبه، سید‌محمد غرضی، اسدا... بادامچیان و محمدجواد آذری‌جهرمی نمی‌توانند در انتخابات نامزد شوند. باید دید آیا وزارت کشور به عنوان مجری انتخابات تن به این رویه خواهد داد؟

نگرانی جدید با مصوبه جدید

در حکومت‌های مبتنی بر اراده مردم، شهروندان حاکمان اصیل جامعه هستند و حکومت مجری خواست مردم است. بر همین اساس مشروعیت حکومت از رای و نظر مردم اخذ می‌شود. هیچ کشوری نمی‌تواند بدون‌تایید مردم ادعای جمهوریت داشته باشد. فضای کشور در حدود ۴۰ روز مانده تا انتخابات هنوز انتخاباتی نیست. بر این اساس روز گذشته سید‌محمود میرلوحی فعال سیاسی اصلاح‌طلب گفت: «انتخابات ریاست‌جمهوری علاوه بر ایران، ایرانیان خارج از کشور را هم در برمی‌گیرد. اگر شور، حضور و مشارکت حداکثری رخ بدهد روی شورا‌ها هم اثر خواهد گذاشت. هنوز یخ انتخابات ذوب نشده؛ گرچه به صورت ملایم در حال گرم شدن است، اما هنوز به مرحله‌ای که در دوره‌های قبل بوده، نرسیده است.» او در ادامه به عملکرد شورای نگهبان اشاره کرده و می‌گوید: «از یک طرف جریان اصلاحات باید شخصیت‌های مورد نظر را تشویق به حضور کند و تمایل انگیزه آن‌ها را به حد ضرورت برساند، از طرف دیگر تقریبا در نگاه نظارت استصوابی سعی بر این است که صحنه انتخابات را تک‌ساحتی و فضا را برای رقبا محدود کند که مهمترین رقیب اصلاحات است.» این مسائل عمیق‌ترین نگرانی‌های جریان اصلاحات در بازه کنونی هستند. با این حال شورای نگهبان دغدغه‌های جدیدی را نیز با ابلاغ مصوبه شرایط حداقلی داوطلبان انتخابات ریاست‌جمهوری به وزارت کشور ایجاد کرده است.

سرداران به پاستور می‌آیند

در ماه‌های گذشته اصلاح قانون انتخابات یکی از پر‌حاشیه‌ترین اخبار منتشر شده در جامعه بوده است. مجلس یازدهم از بدو استقرار در بهارستان پیگیر اصلاح قانون انتخابات ریاست‌جمهوری شدو برخی اصلاحات او مورد انتقاد فعالان سیاسی و نامزد‌های احتمالی انتخابات قرار گرفت. یکی از انتقادات وارد شده، سابقه اجرایی در نظر گرفته شدن جایگاه سرلشکری و فرماندهی عالی نیرو‌های مسلح بود. نامزدی نیرو‌های مسلح در انتخابات همیشه محل انتقاد بسیاری از فعالان سیاسی بوده است. بسیاری بر این باور بوده‌اند که این شرط مسیر را برای نامزدی افرادی مانند سردار حسین دهقان، سردار سعید محمد، سردار محسن رضایی و حتی محمدباقر قالیباف باز خواهد کرد. در اولین هفته‌های طرح این مساله علی مطهری نامزد احتمالی انتخابات در گفت‌وگویی اظهار کرد: «یک نظامی کارش نظامی‌گری است؛ کارش ورود در عالم سیاست نیست. هرکسی باید کار خود را انجام دهد. تداخل مسئولیت‌ها در یکدیگر به صلاح کشور نیست. علاوه بر این تمرکز قدرت نظامی، سیاسی، اقتصادی و رسانه‌ای در یک فرد به وجود می‌آید و تمرکز قدرت معمولا موجب استبداد و فساد خواهد شد.» مجلس، اما از تلاش‌های خود برای نامزدی نظامیان در انتخابات دست نکشیده و با ممنوعیت نامزدی نظامیان در انتخابات مخالفت کرده است. به نظر می‌رسد مجلس یازدهم به حضور نظامیان در انتخابات علاقه قابل‌توجهی دارد. با این حال طرح مجلس با موانع بسیاری مواجه شد و به مرحله ابلاغ نرسید. در همین راستا ۱۷۱ نماینده در هفته جاری با ارسال نامه به شورای نگهبان، خواستار ورود این نهاد به قانون انتخابات شد.

شرط حاشیه‌ساز سنی

روز گذشته شــورای نگهبــان در آخـرین جلسه رسمی خود برای ساماندهی شرایط ثبت‌نام کاندیدا‌های شرکت در سیزدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری مصوبه داشت. بر اساس این ابلاغیه، از این پس داوطلبان انتخابات ریاست‌جمهوری برای ثبت‌نام باید در بازه سنی ۴۰ تا ۷۵ سال باشند، حداقل دارای مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد یا معادل آن باشند و سابقه تصدی حداقل ۴ ساله در سمت‌های مدیریتی کشور را که به‌طور کامل مصادیق آن ذکر شده، داشته باشند. همچنین وزرا، استانداران، شهرداران شهر‌های بالای ۲ میلیون نفر جمعیت، فرماندهان عالی نیرو‌های مسلح با جایگاه سرلشکری و بالاتر می‌توانند کاندیدا شوند. با این حساب مجلس یازدهمی‌ها و نظامیان هر دو روز‌های خوبی را تجربه می‌کنند. گذشته از نامزدی نظامیان، شرط سنی نیز دیگر مساله چالش‌برانگیز قانون جدید انتخابات است. بر اساس طرح ابتدایی مطرح شده در مجلس، تنها افرادی در سنین ۴۵ تا ۷۰ سال توان نامزدی در انتخابات را داشتند، اما با وجود خیل مخالفت‌ها از داخل و خارج مجلس علی حدادی سخنگوی کمیسیون شورا‌ها و امور داخلی مجلس از بررسی جزئیات طرح اصلاح قانون انتخابات ریاست‌جمهوری در این کمیسیون خبر داد. او در گفتگو با خبرگزاری تسنیم، گفت: «بر این اساس شرایط سنی برای حضور در انتخابات از ۴۰ تا ۷۰ سال تعیین شده و میزان سوابق اداری از ۸ سال به ۶ سال تغییر کرده است.» همین امر نیز مورد پذیرش نهاد‌های نظارتی قرار نگرفت. با وجود شرط سنی جدید نامزدها، سید‌محمد غرضی، وزیر پست و تلگراف و تلفن در سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۶ که این روز‌ها تلاش بسیاری برای نامزدی در انتخابات می‌کرد، با ۸۰ سال سن از گردونه رقابت خارج شد. اسدا... بادامچیان دبیر کل حزب موتلفه، نیز هم سن و سال غرضی بوده و با وجود اعلام نامزدی، با قانون جدید انتخابات نمی‌تواند وارد صحنه شود. همه نامزد‌های احتمالی به دلیل کهولت سن کنار نمی‌روند؛ محمدجواد آذری‌جهرمی وزیر دهه شصتی ارتباطات نیز متولد شهریور ۱۳۶۰ بوده و تا انتخابات ۴۰ ساله نخواهد شد.

مصوبه مغایر با قانون است؟

منظور نمایندگان از ورود شورای نگهبان به قانون انتخابات، تاخیر به وجود آمده در تصویب این قانون بوده است، اما تردید‌هایی درباره مصوبه شورای نگهبان به وجود آمده است. آذر منصوری سخنگوی جبهه اصلاحات ایران، در خصوص مصوبه جدید شورای نگهبان درباره انتخابات ریاست‌جمهوری، اظهار کرد: «شورای نگهبان نمی‌تواند طبق وظایف و اختیاراتی که قانون برای این شورا تعیین کرده، خود در مغایرت با قانون عملی انجام دهد. به همین دلیل تصویب و ابلاغ شرایط کاندیدا‌های انتخابات ریاست‌جمهوری برای اجرا توسط این شورا به دولت، خلاف قانون است. شورای نگهبان قانونگذار نیست. قانونگذاری و ابلاغ قوانین مصوب، وظیفه نهاد قانونگذاری کشور است. دولت آقای روحانی و به طور مشخص وزارت کشور نباید زیر بار این مصوبه غیر قانونی برود.»