بازی مشترک ایران و روسیه در میدان تقابل با غرب

هم‌زمانی مذاکرات احیای برجام در وین و بالا گرفتن خطر وقوع جنگ در اوکراین، ایران و روسیه را وارد چالش جدی با غرب کرده است. این در حالی است که طی سفر ماه گذشته ابراهیم رئیسی به مسکو، بررسی پیمان بیست‌ساله میان دو کشور به مهم‌ترین موضوع این دیدار مبدل شده بود. به همین بهانه، آرش توپچی‌نژاد، تحلیل‌گر مسائل بین‌المللی با انتشار یادداشتی در نشریه نشنال اینترست با عنوان «توافق 20 ساله ایران و روسیه یک شلیک هشدار برای غرب است» استدلال کرده پیامدهای یک پیمان بیست‌ساله ایران و روسیه شاید برای غرب مهم‌تر از خود ایران و روسیه باشد.

ارزش‌های یک توافق در حین مذاکره با غرب

ابراهیم رئیسی و ولادیمیر پوتین در اولین دیدار حضوری خود در 19 ژانویه 2022 تعهد خود را به تقویت روابط دوجانبه به نمایش گذاشتند. همزمان با این دیدار، وزیر نفت ایران اعلام کرد تهران و مسکو در توافق‌های تجاری در بخش‌های انرژی، حمل‌ونقل و بانکی گام‌هایی برداشته‌اند.

با این حال، قابل توجه ترین نکته در سفر رئیسی به مسکو، ارائه پیش نویس توافقنامه همکاری بیست ساله ایران و روسیه بود. این قرارداد که برای به روز رسانی پیمان همکاری اقتصادی پیشین منعقد شده سال 2001 در نظر گرفته شده، افزایش همکاری در زمینه های امنیتی، حمل و نقل و تجارت بین تهران و مسکو را پیشنهاد می کند. این توافق هنوز در مرحله مذاکره قرار دارد و دولت ایران اعلام کرده که مفاد آن ابتدا باید به صورت علنی به تصویب مجلس برسد.

قرارداد همکاری بیست ساله از سال گذشته مورد بررسی قرار گرفته است و در حالی که ایران در جلب علاقه پوتین به توافق موفق بوده، ممکن است در آینده نزدیک محقق نشود. با این حال، در این میان، توافق آتی برای دو طرف حائز ارزش است، چرا که دلالت بر مواضع تهران و مسکو در مذاکراتشان با غرب دارد.

روابط بحرانی با غرب

ایران و روسیه هر دو بر سر مسائل ژئواستراتژیک منطقه ای خود بر سر دوراهی قرار دارند. در 8 فوریه، هیئت ایران برای هشتمین -و احتمالاً آخرین دور- مذاکرات برای احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به وین بازگشت. برخلاف توافق‌های متعارف، برجام بر اساس یک بی‌اعتمادی متقابل شکل گرفت و اکنون ایران به‌شدت به دنبال تضمین‌هایی است که باعث شود واشنگتن از تعهدات خود مانند سال 2018 سرپیچی نکند. ایران همچنین بر حذف همه تحریم‌ها در ازای پایبندی به توافق هسته‌ای پافشاری می‌کند. با این حال غربی ها باوردارند که مقامات ایرانی خواسته های حداکثری دارند.

از سوی دیگر، برخی روسیه را، به عنوان یکی از امضاکنندگان توافق هسته‌ای، «وکیل» ایران در روند مذاکرات احیای برجام می‌دانند. مذاکرات وین در حالی از سر گرفته می شود که روسیه از طریق امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه مذاکرات خود با غرب را ادامه می دهد. روسیه در حال حاضر بر سر مسئله اوکراین و گسترش ناتو دچار در روابطش با غرب دچار بن بست شده است. با استقرار بیش از 100000 سرباز روسی در مرزهای اوکراین، پوتین نگرانی های خود را در مورد آنچه که تجاوز ناتو به جناح غربی روسیه می داند، ابراز کرده است. در روزهای آینده، رویکرد دیپلماتیک تهران و مسکو با ایالات متحده و همتایان اروپایی آن به طور قابل توجهی بر چشم انداز تنش زدایی در شرق اروپا و خاورمیانه تأثیر خواهد گذاشت. با این حال، هر دو کشور متعهد به دنبال کردن حداکثر منافع خود هستند و توافقنامه همکاری بیست ساله ممکن است پیامدهای مهمی در این فرآیند داشته باشد.

اهداف جاه‌طلبانه اقتصادی توافق

تهران تمرکز تبلیغاتی خود را بر منافع اقتصادی و امنیتی توافق ایران و روسیه گذاشته است. روسیه در حال حاضر به ترتیب 4 درصد و 2 درصد از حجم واردات و صادرات ایران را به خود اختصاص داده است. تهران قصد دارد حجم تجارت خود با روسیه را به 25 میلیارد دلار افزایش دهد. این هدف ممکن است بیش از حد جاه طلبانه به نظر برسد، و این در حالی است که در سال 2007، ایران پیش بینی کرد که تجارت خود با روسیه در یک دهه آینده به 200 میلیارد دلار برسد. با این حال، تجارت دوجانبه در سال 2021 به حدود 3.5 میلیارد دلار رسید. برای مقایسه، تجارت سالانه روسیه با ترکیه بین 20 تا 25 میلیارد دلار است.

در این میان، تحریم‌های ایالات متحده به عنوان مانع اصلی عمل می‌کند و چشم‌انداز تجاری تهران را محدود و هرگونه تعهد بلندمدت شرکای تجاری‌اش را پیچیده می‌کند. گذشته از منافع تجاری مستقیم خود با روسیه، ایران همچنین به دنبال تضمین تعهدات اقتصادی گسترده تری در قبال اتحادیه اقتصادی اوراسیا است. پوتین در دیدار حضوری خود با رئیسی از ایجاد منطقه آزاد تجاری بین ایران و این اتحادیه اقتصادی حمایت کرد. رئیسی در میانه شک و تردید نسبت به رفع تحریم ها، با چشمانی امیدوار به چنین پیشرفت های اقتصادی می نگرد.

به دنبال حامیان بین‌المللی

ایران علاوه بر مزیت‌های اقتصادی، توافق بیست ساله را راهی برای تحکیم همکاری امنیتی خود با روسیه و تضمین قراردادهای تسلیحاتی جدید می داند. ایران پس از برگزاری رزمایش دریایی سه جانبه با نیروی دریایی روسیه و چین در 21 ژانویه، از افزایش همکاری نظامی برای نشان دادن همبستگی دفاعی با حامیان خارجی خود استفاده می کند.

گزارش ها حاکی از آن است که تهران به دنبال خرید جنگنده‌های سوخو-35 ساخت روسیه برای بازسازی نیروی هوایی ایران است. دولت رئیسی هم‌چنین علاقمند به خرید سامانه دفاع موشکی اس-400 است. در حالی که تحریم شورای امنیت سازمان ملل که صادرات تسلیحات به ایران را ممنوع می کرد در اواخر سال 2020 به پایان رسید، روسیه از آن زمان معامله تسلیحاتی با ایران نداشته است. شاید این به دلیل‌ کمبود بودجه تهران باشد. از زمان خروج دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا از برجام، ذخایر ارز خارجی و طلای ایران به میزان قابل توجهی کاهش یافته است.

ایران برای دستیابی به تسلیحات روسی به ارزش 10 میلیارد دلار برنامه ریزی کرده بود، اما وضعیت وخیم مالی این کشور برخی از تحلیلگران را متقاعد کرده که سقف هرگونه قرارداد دفاعی با کرملین ممکن است حداکثر به 2 میلیارد دلار برسد. توافقنامه همکاری می‌تواند ایران را قادر سازد تا در ازای تخفیف‌های بیش‌تر برای تسلیحات روسیه، شرایط مطلوبی در بخش نفت و گاز برای طرف مقابل فراهم سازد.

اما در اینجا فقط پای ملاحظات مالی و اقتصادی در میان نیست. روسیه روابط نزدیکی با رقبای منطقه‌ای ایران از جمله اسرائیل و عربستان سعودی دارد. پوتین خطر عدم تعادل در روابط خود با قوی‌ترین قدرت‌های خاورمیانه را به جان نخواهد پذیرفت. برخی در کرملین منافع امنیتی مستقیمی را در توافق بلندمدت با تهران نمی‌بینند.

مزایای بلندمدت قربانیِ نیازهای کوتاه‌مدت

دورنمای توافق بیست‌ساله در ایران نیز حامیان و منتقدان قابل توجهی دارد. این قرارداد مشابهت‌هایی با پیمان همکاری بیست‌وپنج‌ساله با پکن دارد که اخیرا عملیاتی شده است.

در حالی که برخی از توافق ایران و روسیه برای تنوع بخشیدن به وابستگی تجاری تهران به تنها چین حمایت می‌کنند، منتقدان دست به مشابهت‌سازی تاریخی این پیمان‌ها زده‌اند. به عنوان مثال، گازپروم و ترانس نفت اخیرا بزرگ‌ترین سهام را در میدان گازی تازه کشف شده چالوس ایران به دست آورده اند. روسیه تخمین زد که این میدان گازی می تواند 52 درصد نیاز اروپا را طی بیست سال تامین کند. دو شرکت چینی 28 درصد از عرضه را به اشتراک خواهند گذاشت و باقیمانده تولید میدان گازی به شرکت کپکو ایران اختصاص خواهد یافت. بنابراین، برخی از منتقدان بر این باورند که ایران ممکن است پتانسیل اقتصادی بلندمدت خود را قربانی نیازهای مالی کوتاه مدت خود کند.

اهرمی سیاسی

تفاوت در منافع ژئوپلیتیکی ایران و روسیه این پرسش را مطرح می‌کند که توافق بیست ساله تا چه حد می‌تواند همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و صنعتی دو کشور را تقویت کند. اما حتی اگر انتظار رود که یک توافق منافع ملموس کمی برای هر یک از طرفین داشته باشد، این چشم‌انداز می‌تواند اهرم سیاسی را به تهران و مسکو بدهد که در مذاکرات خود با غرب به دنبال آن هستند.

عامل مشترک بین این دو کشور مذاکرات مستمر آن‌ها با ایالات متحده و متحدانش است. اگر وضعیت در اوکراین تشدید شود، پوتین ممکن است به تعهدات کامل خود در قبال ایران در تلاش برای تحت فشار قرار دادن ایالات متحده و متحدانش در ناتو از جبهه‌ای دیگر روی آورد و از احتیاط‌هایش در مورد تعهد خود به ایران چشم پوشی کند. کرملین هم‌چنین ممکن است از تهدید فروش تسلیحات به ایران به عنوان اهرم سیاسی در مذاکرات بر سر اوکراین استفاده کند.

به این ترتیب، یک توافق بیست‌ساله ممکن است یک معامله واقعی تسلیحاتی را ترتیب ندهد، اما تهدید یک معامله می‌تواند به عنوان یک ابزار چانه.زنی به کار گرفته شود. به همین ترتیب، ایران می‌تواند از این توافق برای نشان دادن این موضوع استفاده کند که در صورت ادامه تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده، از استراتژی‌های جایگزین دوری نخواهد کرد. رئیسی تا آخر دوره ریاست‌جمهوری‌ش منتظر توافق هسته‌ای نخواهد ماند. با توجه به مذاکرات جداگانه ایران، روسیه و غرب، پتانسیل یک پیمان بیست ساله ایران و روسیه شاید برای غرب مهم‌تر از خود ایران و روسیه باشد.