ایران توانست آسیب‌های حادثه سفارت آذربایجان را کنترل کند؟
صبح جمعه حمله مسلحانه یک فرد به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران و کشته شدن یکی از کارمندان این سفارتخانه، مثل بمب در رسانه‌ها صدا کرد و با واکنش‌های بین‌المللی مواجه شد. تهران در همان ساعات نخست پس از این واقعه، واکنش خود را به آن اعلام و تاکید کرد که اقدام با انگیزه شخصی انجام شده است. با این حال واکنش تهران، باعث نشد تا برخی رسانه‌ها در جمهوری آذربایجان و برخی افراد در شبکه‌های اجتماعی به گمانه‌زنی‌ها در این خصوص نپردازند و ادعا‌هایی در مورد تروریستی بودن این حادثه یا ساختگی بودن آن برای تخریب روابط دو کشور بیان نکنند.
رسانه‌های جمهوری آذربایجان با انتشار خبر‌هایی این‌گونه وانمود کردند که حادثه روز جمعه یک حادثه هماهنگ شده تروریستی بوده است. این ادعا‌ها با توجه به برخی سوابق ناخوشایند در حفاظت از اماکن دیپلماتیک در ایران، توجه‌ها را به خود جلب کرد، هر چند که تحلیلگران معتقدند حادثه روز جمعه، با حوادثی همچون حمله به سفارت بریتانیا یا سفارت و کنسولگری عربستان در تهران و مشهد، کاملا متفاوت بود. جمعه شب، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران برای عیادت از مجروحان این حادثه به بیمارستان شهدای تجریش رفت و در بیمارستان نشست خبری برگزار کرد و در خصوص روند وقوع حادثه و اقدامات تهران توضیح داد.
علی علیزاده، سفیر جمهوری آذربایجان نیز که تهران را پس از حمله ترک کرده بود، در پی گفت‌وگوی تلفنی وزیر امور خارجه ایران با همتای آذربایجانی خود به تهران بازگشت تا همراه وزیر امور خارجه در عیادت از مجروحان حادثه حضور داشته باشد. امیرعبداللهیان گفت: «از ابتدای این حادثه و اطلاع از وضعیت، آقای دکتر رییسی دستورات اکیدی را صادر کردند برای رسیدگی به وضعیت، پیگیری قضایی و حقوقی و برای برخورد جدی با یکایک افرادی که احیانا در این مسیر یا قصوری داشته‌اند یا نیازمند این است که پیگیری‌های امنیتی، قضایی و انتظامی برای برخورد با مهاجم انجام شود.»
وی ضمن اشاره به گفت‌وگویش با همتای آذربایجانی تاکید کرد: «توافق ما بر این شد که سفیر، امشب به تهران بازگردد و از نزدیک تیم همکاران من در وزارت خارجه، مدیرکل اوراسیا و مدیرکل تشریفات و همه همکاران کمک و تلاش کنند که دو طرف بتوانیم از این مرحله به خوبی عبور کنیم، بدون اینکه بهانه‌ای به دست دشمنان مناسبات خوب دو کشور داده شود.»
وی تاکید کرد: «همچنین سرویس‌های امنیتی ما امروز عصر با هم گفتگو داشتند و آخرین وضعیت و یافته‌ها از فرد مهاجم و انگیزه وی را به مقامات جمهوری آذربایجان منعکس کردند.»
حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر مسائل اوراسیا به «اعتماد» می‌گوید: «واکنش وزارت خارجه به این موضوع به موقع و مناسب بود. در گفت‌وگوی تلفنی وزرای خارجه دو کشور بر این نکته تاکید شد که جلوی سوءاستفاده از این حادثه گرفته و کمیته امنیتی تشکیل شود که موضوع را پیگیری کند. عیادت وزیر خارجه از مجروحان حادثه و تبیین موضوع و پخش اظهارات مهاجم از صدا و سیما در کنترل شرایط نقش مهمی داشت.»
سید علی سقاییان، دیپلمات بازنشسته در گفتگو با «اعتماد» می‌گوید: «اینکه بلافاصله بعد از این اتفاق سخنگوی وزارت امورخارجه با صدور بیانیه‌ای این اتفاق را محکوم کرد و ساعاتی بعد هم شخص وزیر امور خارجه برای عیادت از مجروحان حادثه به بیمارستان رفت و در نشست خبری توضیحاتی را بیان کرد، باعث کنترل فضا شد. به رغم اینکه وزارت خارجه جمهوری آذربایجان، واقعه را به شکل دیگری منعکس کرده بود و رسانه‌های باکو بر تروریستی بودن حادثه مذکور اصرار داشتند، وزیر امور خارجه کشورمان قویا هرگونه ارتباط حادثه مذکور را با اقدامات تروریستی رد کرد. پاسخگویی و شفاف‌سازی از سوی وزارت امور خارجه و صحبت‌هایی که در مورد پیگیری حادثه و همکاری برای تقویت حفاظت سفارت انجام دادند، نقش مهمی در کنترل شرایط داشت.»
سابقه نه چندان روشن
جمهوری اسلامی ایران در سال‌های گذشته، چندین بار به عدم حفاظت مناسب از اماکن دیپلماتیک و سفارتخانه‌های خارجی متهم شده است. چندین حادثه از جمله حمله به سفارت و کنسولگری عربستان سعودی در تهران و مشهد، حمله به سفارت بریتانیا در تهران در سال‌های اخیر و واقعه تسخیر لانه جاسوسی امریکا در ابتدای انقلاب، این ظن را ایجاد کرده است که حفاظت کافی از اماکن دیپلماتیک در ایران انجام نمی‌شود. اخیرا دیوارنویسی‌ها روی دیوار سفارت بریتانیا در تهران هم حاشیه‌ساز شده و سوالاتی را در مورد حضور نیروهای امنیتی و انتظامی برای جلوگیری از چنین اقداماتی ایجاد کرده است.
حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر مسائل اوراسیا در این خصوص توضیح می‌دهد: «نخست اینکه حفاظت و امنیت اماکن دیپلماتیک، ربطی به وزارت خارجه و دستگاه دیپلماسی ندارد و امنیت سفارتخانه‌ها مربوط به مراکز امنیتی و انتظامی کشور است. دوم اینکه حمله به سفارت جمهوری آذربایجان فقط در تهران رخ نداده و در نقاط دیگر جهان هم حملاتی به سفارتخانه‌های جمهوری آذربایجان انجام شده که بر خلاف حمله اخیر در تهران، انگیزه آن‌ها شخصی نبوده است. البته قطعا باید دستگاه‌های امنیتی و انتظامی کشور در حفاظت از اماکن دیپلماتیک دقت بیشتری نشان دهند.» بهشتی‌پور تاکید می‌کند: «حملاتی که به سفارتخانه‌های عربستان و انگلیس در گذشته انجام شد، حمایت جریان‌های سیاسی خاصی را در کشور پشت خود داشت. قطعا واقعه اخیر در سفارت جمهوری آذربایجان چه به لحاظ کمی و چه به لحاظ کیفی متفاوت است.»
این تحلیلگر مسائل اوراسیا می‌گوید: «حملات به سفارتخانه‌های عربستان و انگلیس، توسط جریان‌های سیاسی انجام شده است که هزینه‌های هنگفتی روی دست کشور گذاشتند و هنوز که هنوز است هزینه‌های آن پرداخت می‌شود.» بهشتی‌پور تاکید می‌کند: «البته این حادثه قابل توجیه نیست. قطعا مراکز امنیتی ما باید دقت بیشتری انجام دهند و در عملکرد‌ها تجدیدنظر بکنند تا جلوی حوادث مشابه گرفته شود. اما این نخستین‌بار نیست که چنین اتفاقی در جهان رخ می‌دهد و قطعا آخرین بار نیست. بار‌ها دیپلمات‌های ایرانی نیز قربانی چنین حوادثی بوده‌اند.»
دیپلمات‌های ایرانی قربانی حملات و سوءقصد‌ها در سراسر جهان
به رغم حوادث زیاد و ناگواری که در طول سال‌های پس از انقلاب اسلامی برای سفارتخانه‌های خارجی در ایران رخ داده است، دیپلمات‌های ایرانی در خارج از کشور نیز بار‌ها مورد سوءقصد و حوادث تروریستی قرار گرفته‌اند. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه نیز، جمعه شب در نشست خبری خود بعد از عیادت از مجروحان حادثه حمله به سفارت جمهوری آذربایجان به این نکته اشاره کرد و گفت: «مشابه این وضعیت در سال‌های گذشته برای دیپلمات‌های ما در لندن، عراق و پکن پیش آمده است. هنوز خیلی دور نیست وضعیت مشابهی که برای دیپلمات عالیرتبه روسی در یک کشور همسایه ما رخ داد. از طریق دستگاه‌های ذی‌ربط امنیتی و دستگاه قضایی براساس دستور رییس‌جمهور و براساس مسوولیتی که جمهوری اسلامی ایران نسبت به تامین امنیت اشخاص و اماکن دیپلماتیک در کشور دارد، اقدامات لازم و تدابیر مقتضی اندیشیده شده است.»
تازه‌ترین حادثه از این دست، حمله یک مهاجم مسلح به چاقو به سفیر جمهوری اسلامی ایران در دانمارک بود. مهرماه سال جاری افسانه نادی‌پور، سفیر ایران در دانمارک و یکی دیگر از کارمندان سفارت مورد حمله فردی مهاجم قرار گرفتند. این فرد از سوی پلیس دانمارک یک مرد ۳۲ ساله توصیف شده است. نخستین حمله مرگبار به سفارتخانه‌های جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور بعد از انقلاب اسلامی، سال ۱۳۵۹ و همزمان با بحران گروگانگیری در سفارت امریکا در ایران رخ داد. در این عملیات تروریستی که به گروگانگیری ۶ روزه ۱۷ دیپلمات و کارمند سفارت، ۸ مراجعه‌کننده و یک پلیس سفارت، توسط ۶ گروگانگیر در درون ساختمان سفارت ایران در لندن اسیر شدند. در نتیجه این اقدام تروریستی، عباس لواسانی، وابسته مطبوعاتی سفارت ایران در بریتانیا و علی صمدزاده دیپلمات دیگر ایران جان خود را از دست دادند.
سال ۱۳۶۹، صادق گنجی، رایزن فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در پاکستان، در حالی که برای بازگشت از ماموریت آماده می‌شد و برای شرکت در مراسم تودیعش به هتل اینترنشنال لاهور رفته بود، به محض پیاده شدن از خودرو در حمله‌ای تروریستی کشته شد. سپاه صحابه در پاکستان مسوولیت این اقدام تروریستی را برعهده گرفت. سال ۱۳۷۳ یک دیپلمات ایرانی و پسرش در پکن، پایتخت چین، پس از خروج از ساختمان سفارت هدف حمله مسلحانه قرار گرفتند و جان خود را از دست داد. تحقیقات نشان داد که مهاجم قصد حمله به دیپلمات‌های ایرانی نداشته و قتل دیپلمات ایرانی و پسرش تصادفی اتفاق افتاده است.
آبان ماه سال ۱۳۷۴ غلامعلی رجبی‌یزدی، کاردار جمهوری اسلامی ایران در آرژانتین در بوینوس آیرس هدف سوءقصد مسلحانه ناکام قرار گرفت. یک گروه طرفدار اسراییل مسوولیت این عملیات تروریستی را بر عهده گرفت. اسفند ماه سال ۱۳۷۵ دومین رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در پاکستان در عملیات تروریستی به شهادت رسید. سید محمدعلی رحیمی، رایزن فرهنگی ایران در پاکستان، توسط گروه لشکر جنگهوی ترور شد. سال ۱۳۷۷، یکی از دردناک‌ترین حوادث برای دیپلمات‌های ایرانی در خارج از کشور رخ داد. ۱۷ مرداد ۱۳۷۷، در پی حمله گروهی مسلح به کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در مزارشریف، ۱۰ دیپلمات و یک خبرنگار ایرانی به شهادت رسیدند. سال ۱۳۸۳، این‌بار بغداد، پایتخت عراق شاهد ترور یک دیپلمات ایرانی بود. ۲۷ فروردین ۱۳۸۳، خلیل نعیمی، دبیر اول سفارت جمهوری اسلامی ایران در عراق، زمانی که قصد داشت با خودروی شخصی از سفارت ایران خارج شود، توسط تروریست‌ها به گلوله بسته شد و به شهادت رسید.
تلاش رسانه‌های باکو برای تشکیک در مورد حادثه
از ساعات نخست انتشار خبر حمله به سفارت جمهوری آذربایجان، رسانه‌های باکو برای بزرگنمایی این حادثه و ارتباط دادن آن به اختلاف‌های سیاسی میان دو کشور سنگ تمام گذاشتند. به گزارش دویچه وله، بلافاصله بعد از وقوع این حادثه رسانه‌های مطرح جمهوری آذربایجان از خبرگزاری‌های آپا، ترند، رپورت و آخار تا روزنامه‌هایی مانند مساوات این احتمال را مطرح کرده بودند که حمله مسلحانه یاد شده احتمالا «سازماندهی‌شده» بوده و برخی مانند خبرگزاری غیررسمی ترند، از قول منابع آگاه از احتمال ارتباط فرد مظنون با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خبر داده بود. رسانه‌های آذربایجانی به نقل از یک منبع امنیتی مدعی شده‌اند که این پنجمین حمله به ساختمان سفارت آذربایجان در ایران در طول دو سال گذشته است. این رسانه‌ها با انتشار بخش‌هایی از ویدیوی ورود فرد مهاجم به ساختمان سفارت، مدعی شده‌اند که او در هنگام ورود برای پلیس دیپلماتیک دست تکان می‌دهد و این موضوع را نشانه از پیش هماهنگ شده بودن این حمله دانسته‌اند.
سقاییان معتقد است: «متاسفانه مطبوعات باکو مدتی است که چندان مثبت به روابط با جمهوری اسلامی ایران نگاه نمی‌کنند و از هر بهانه‌ای برای تخریب روابط دو کشور استفاده می‌کنند. تماس‌هایی که وزیر امور خارجه با همتای خود در جمهوری آذربایجان داشت و تماس نایب‌رییس مجلس و رییس گروه دوستی پارلمانی دو کشور با دبیراول سفارت، در شفاف‌سازی حادثه نقش مثبتی داشت. مطبوعات حاشیه‌سازی‌های زیادی را برای این حادثه انجام دادند که البته این موضوع را بیشتر در مطبوعات طرف مقابل می‌بینیم، نه در مطبوعات ایران.»
نظریه‌های توطئه
بلافاصله بعد از انتشار خبر حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، برخی افراد در شبکه‌های اجتماعی و برخی رسانه‌ها تلاش کردند با سوءاستفاده از این واقعه، آن را توطئه یا اقدام تروریستی سازماندهی شده توصیف کنند. برخی کاربران ایرانی شبکه‌های اجتماعی مدعی شدند که ممکن است این حادثه ساختگی باشد و توسط باکو یا اسراییل برای ایجاد تنش در منطقه و بر هم زدن روابط دو کشور انجام شده باشد. در برابر رسانه‌های جمهوری آذربایجان هم مدعی می‌شدند که این حادثه به مشکلات اخیر در روابط دو کشور مرتبط است و اقدامی تروریستی با هدف آسیب زدن به جمهوری آذربایجان است.
سقاییان در خصوص نظریه‌های توطئه که در مورد این واقعه در شبکه‌های اجتماعی مطرح شد، می‌گوید: «کسانی که در این مسیر قلم می‌زنند، قطعا روابط دوستانه میان دو کشور را نمی‌خواهند. تهران همواره دوست دوران سختی‌های همسایگانش بوده است. مسوولان ذی‌ربط از جمله وزیر خارجه و سفیر کشورمان در باکو، تلاش‌های خودشان را برای بهبود روابط میان دو کشور انجام می‌دهند و امیدواریم که ادعا‌ها و اظهارات برخی بدخواهان باعث تخریب روابط نشود.»
بهشتی‌پور می‌گوید: «تئوری‌های توطئه در مورد هر مساله‌ای بیان می‌شود. در ایران خیلی رایج است که هر اتفاقی به اسراییل و امریکا نسبت داده شود. در این موضوع خاص، به نظر نمی‌رسد هیچ عامل خارجی مشارکت داشته باشد. قطعا دشمنان ایران از این موضوع سوءاستفاده می‌کنند، اگر در روابط تهران و باکو مشکلی ایجاد شود، قطعا اسراییلی‌ها بهره‌برداری خواهند کرد. اتفاق‌های زیادی ممکن است رخ دهد که کشور‌های خارجی در آن ذی‌نفع باشند، ولی نقش مستقیمی در آن حادثه نداشته باشند.»
این تحلیلگر مسائل اوراسیا معتقد است: «اینکه از این موضوع در رسانه‌های کشور‌هایی مانند جمهوری آذربایجان، ترکیه و اسراییل سوءاستفاده بشود، تردیدی وجود ندارد و شکی نیست که این سوءاستفاده‌ها در راستای تخریب است، اما اینکه اصل جریان را آن‌ها به وجود آورده‌اند، واقعیت ندارد.»
ادامه واکنش‌های بین‌المللی
استفان دوجاریک، سخنگوی دبیر کل سازمان ملل در جمع خبرنگاران با محکوم کردن حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران گفت: «ما این حمله را که ظاهرا تلفاتی از جمله یک قربانی نیز داشته را محکوم می‌کنیم. ما به خانواده فردی که کشته شده تسلیت می‌گوییم و آرزوی بهبودی هرچه سریع‌تر برای زخمی‌های این حادثه را داریم.»
سخنگوی سازمان ملل در ادامه تصریح کرد که حمله به هیات‌های دیپلماتیک طبق قوانین بین‌المللی ممنوع است و از دولت‌ها خواست تا گام‌های مناسبی را برای جلوگیری از هرگونه ورود غیرقانونی و آسیب زدن به هیات‌های دیپلماتیک در کشورهای‌شان در پیش بگیرند. دوجاریک در این خصوص گفت: «ما همچنین متذکر می‌شویم که مقام‌های ایرانی به سرعت تحقیقات را آغاز کرده و امیدواریم که عامل این حمله مجازات شود.»
«پیتر استانو»، سخنگوی مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با انتشار پیامی در صفحه توییتر خود تصریح کرد: «اتحادیه اروپا به وزارت امور خارجه (جمهوری) آذربایجان و مردم (جمهوری) آذربایجان در رابطه با حمله به سفارت این کشور در ایران تسلیت می‌گوید.»
سخنگوی اتحادیه اروپا در ادامه با غیرقابل قبول خواندن حمله به سفارت جمهوری آذربایجان گفت: «حملات به هیات‌های دیپلماتیک غیرقابل قبول است. فکر ما با خانواده قربانی این حادثه است و آرزوی بهبودی سریع زخمی‌های حادثه را داریم و امیدواریم که تحقیقات و پاسخگویی کاملی در این زمینه صورت گیرد.» وزارت خارجه فرانسه هم با صدور بیانیه‌ای تاکید کرد: «فرانسه حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در ایران را که در آن یک مامور سفارت کشته و دو نفر دیگر زخمی شدند، محکوم می‌کند.»
این وزارتخانه در بیانیه خود تصریح کرد: «ما به خانواده‌های قربانیان تسلیت می‌گوییم. هرگونه حمله به اماکن دیپلماتیک و دیپلمات‌ها، غیرقابل قبول است.» وزارت خارجه فرانسه در پایان بیانیه «از مقام‌های ایرانی» خواسته که به عنوان بخشی از مسوولیت خود در حفاظت از دیپلمات‌های خارجی حاضر در خاک خود، جزییات این حمله را روشن کنند.
