آیا فیلترینگ اینترنت ماهواره‌ای استارلینک امکان‌پذیر است؟
دوازدهمین نمایشگاه بین‌المللی نوآوری و فناوری اینوتکس از ۱۹ تا ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ در پارک علم و فناوری پردیس برگزار شد.
برای دومین بار در این نمایشگاه بخشی با عنوان «فروم حکمرانی» با هدف نگاهی به مسیر سیاست‌گذاری نوآوری و فناوری کشور اجرا شد. در روز اول نمایشگاه در این بخش چهار پنل با موضوع فیلترینگ برگزار شد. در یکی از این پنل‌ها که با موضوع «امکان‌پذیری فیلترینگ در جهان استارلینک» با حضور «محمدصادق نصراللهی» عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع)، «حسین میرزاپور» بنیانگذار آزمایشگاه داده و حکمرانی، «یاسر خوشنویس» نویسنده و فعال حوزه علم و فناوری و «رضا غیابی» مدیرعامل شرکت فرصت آفرین برگزار شد به ابعاد مختلف این موضوع پرداخته شد.
جهان استارلینکی؛ از تصور تا واقعیت
موضوع با این سوال آغاز شد که جهان استارلینکی، دنیایی که در آن اینترنت ماهواره‌ای با کیفیتی بهتر از سایر انواع اتصالات اینترنتی و بدون هیچگونه محدودیتی در دسترس مردم در سراسرجهان قرار می‌گیرد به چه شکل است و آیا در اساس این امر امکان‌پذیر است یا خیر؟
در ابتدای این بحث، «حسین میرزاپور» بنیانگذار «آزمایشگاه داده و حکمرانی در پاسخ به این سوال گفت: اگر منظور از جهان استارلینکی این است که با آمدن اینترنت ماهواره‌ای قواعد حکمرانی بر اینترنت و موضوعاتی که در IGF یا انجمن حاکمیت اینترنت (Internet Governance Forum) یا اجلاس‌های شبیه به آن مطرح می‌شود و بحث می‌شود، تغییر بنیادین می‌کند و یا اتفاقات ویژه‌ای در دنیا می‌افتد، من هنوز تصویر کاملاً روشنی از آن ندارم. من این عنوان را بیشتر ژورنالیستی می‌دانم تا چیزی که واجد معنای رادیکال و اساسی باشد. به این دلیل که در چند دهه اخیر خاستگاه فناوری‌های انقلابی(Disruptive Technology) شرکت‌هایی است که در خاک ایالات متحده آمریکا ثبت شده‌اند و به طور ویژه این گونه شرکت‌ها در ایالت کالیفرنیا مستقر هستند.
میرزاپور در ادامه صحبت‌هایش با اشاره به نوظهور بودن فناوری اینترنت ماهواره‌ای گفت: به نظر من هنوز خیلی زود است که بگوییم این فناوری به تنهایی می‌تواند یک تغییرات رادیکالی را در جهان به وجود بیاورد. همانطور که با ظهور تلویزیون ماهواره‌ای بعد از دوره تلویزیون‌های کابلی عده‌ای انتظار داشتند که تحول بنیادینی در سطح دنیا اتفاق بیفتد اما چیزی که در حال وقوع است این است که تلویزیون‌های ماهواره‌ای به سرعت دارند سهم خود را به VODها و UCGها و سرویس‌هایی که بر مبنای اینترنت است می‌دهند.
این صرفا یک فصل جدیدی اضافه می‌کند به رقابت‌هایی که کشورها برای بقا در دنیای دیجیتال دارند. تا قبل از این گوگل این موضوع را تشدید کرد که بقیه متوجه شدند که موتور جستجوگر چه چیز مهم و نیاز اساسی است. بعد از آن متا به این رقابت وارد شد و اینترنت ماهواره‌ای هم یک فناوری جدید است که در رقابت‌های در عرصه حکمرانی دنیا به خصوص حکمرانی فضای مجازی دامن می‌زند و دولت‌ها به تکاپو می‌افتند تا یک هویت، حیثیت و سهمی را برای بقای خودشان پیدا کنند.
«رضا غیابی» مدیرعامل شرکت فرصت‌آفرین درمورد تصویر جهان استارلینکی گفت: من هم مانند دکتر میرزاپور موافقم که اصطلاح جهان استارلینکی یک عنوان ژورنالیستی است.اما تصور وجود جهان استارلینکی که جهان ما ایرانی‌ها را این رویا که به یک اینترنتی دسترسی داشته باشیم که محدودیتی نداشته باشد متحول می‌کند، برای ما خوشایند است. در غیر این صورت این هم یک پدیده نوظهور در جهان فناورانه است که هنوز عده زیادی نمی‌دانند چطور باید از آن استفاده کنند، چگونه از آن در بیزینس استفاده کنند و نمی‌دانند چطور در بازی خود این معادله را نیز به حساب بیاورند.
بنابراین از آنجا که این فناوری جدید است یک بازه‌ای اجازه فعالیت‌های آزادانه بدون رگلاسیون را می‌دهد که این برای نوآوران جامعه اتفاق بسیار خوبی است و برای این عده خوشایند است که یک دوره‌ای از یک فناوری دیگری استفاده کنند که همه ابعاد آن شامل تنظیم‌گیری نشده باشد.
دعوای تاریخی بین فیلترکننده و فیلترشونده
«یاسر خوشنویس» فعال حوزه علم و فناوری در رابطه با جهان استارلینکی گفت: من به این دلیل که در زمینه مطالعات تکنولوژی فعالیت کرده و اخیراً هم کتابی با عنوان نبرد سیم‌ها منتشر کرده‌ام که زمینه تاریخی فناوری‌های ارتباطی در ایران را بررسی کردم می‌خواهم یک مثال تاریخی بزنم این دعوا، رقابت یا تنشی بین فیلتر کننده و فیلتر شونده است که همیشه بوده و احتمالاً حتی از عصر باستان هم وجود داشته است.
در دوره مشروطه نیروهایی که مقاومت می‌کردند مانند ستارخان و باقرخان دسترسی به تلگراف مرکزی نداشتند، پیکی را به باکو یا بادکوبه در آذربایجان می‌فرستادند و تلگراف می‌زدند به آیات عظام در نجف و کسب تکلیف می‌کردند که چه کنند. این یک تنش قدیمی است.
از همان اوایل دهه هشتاد که بحث فیلترینگ مطرح شد اهل فکر این را گفتند که اگر شما سطح تکنولوژی فیلترینگ خود را یک گام بالا ببرید سطح تکنولوژی‌های فرار از فیلترینگ هم یک گام بالا می‌رود. و این مسیر به احتمال زیاد پایانی نخواهد داشت. برای مدت کوتاهی از فناوری اینترنت آزاد استارلینک استفاده می‌شود و بعد از مدتی کشورها راهی را برای محدود کردن این نوع اینترنت هم پیدا می‌کنند. بنابراین این دعوا ادامه خواهد داشت.
استارلینک آمریکایی ابزاری برای تحریم بیشتر ایران
غیابی در پاسخ به سوالی در مورد سابقه تاریخی آمریکا در حذف اپلیکیشن‌های مختلف برای ایرانی‌ها و احتمال تکرار آن در ارائه زیرساختی مانند اینترنت ماهواره‌ای گفت: این ابزار دیگری است برای اینکه در گفت‌وگویی که میان ملل شکل می‌گیرد، صدای خالق این تکنولوژی که آمریکا است بلندتر کند.
اما شما تصور کنید ما که در این اتاق هستیم و قرارمان بر این است که همه برای سرنوشت هم و هرکسی به اندازه توانش تصمیم بگیرد. اگر من از این اتاق خارج شوم این اختیار را به بقیه داده‌ام که برای سرنوشت من تصمیم بگیرند. ایران در حال حاضر این کار را کرده است. ایران از صحنه بین‌الملل به مقدار قابل توجهی خارج شده و بعد به آمریکا اجازه داده است تا برایش تصمیم بگیرد. طبیعی است که این تصمیم‌گیری به نفع ما نیست چون وظیفه ذاتی دولتمردان آمریکایی تضمین منافع ملی کشور خودشان است.
ایران باید به این گفت‌وگو برگردد و باید سعی کند خودش را نشان دهد تا بتواند منافع ملی یا فناوری ملی و نوآوری خود را به دست بیاورد. استراتژی که ایران برای خودش ترسیم کرده است این است که زمین بازی خودش را داشته باشد که استراتژی بلند پروازانه‌ای است و طبیعتاً آمریکا خدمات خود را از ایران دریغ می‌کند. بنابراین باید گفت‌وگو صورت بگیرد و ایران به اندازه نفوذ خود در جهان بتواند حقوق نوآوران خود را تضمین کند. یعنی در مسدود شدن اپلیکیشن‌های اپ‌استور برای ایران همان قدر که دولتمردان آمریکایی مقصر هستند، ایرانی‌ها هم مقصر هستند.
فناوری‌های اینترنت در انحصار چین و آمریکا
دکتر میرزاپور در مورد اینکه آیا مذاکره با آمریکا برای رفع محدودیت‌ها و دسترسی به فناوری‌های اینترنت امکان‌پذیر است؟ توضیح داد: سوال سختی است چون تا گفت‌وگو انجام نشود، نمی‌توان پاسخ قطعی داد. این البته تنها مختص ایران هم نیست و تا قبل از ایران و روسیه، چین این بازی را شروع کرد.
یک زمانی مساله اول چین بود بعد از آن روسیه و بعد ایران، اما اکنون در دوره‌ای هستیم که اروپایی‌ها هم صدایشان درآمده است. نه از این منظر که با موضوع فیلترینگ مواجه هستند بلکه از این منظر که دقیقا جایگاه آن‌ها در دنیای اینترنت و فناوری کجاست.
مکرون در مراسم افتتاحیه اجلاس IGF در سال ۲۰۱۸ گفت که یک مدل آمریکایی و یک مدل چینی برای اینترنت وجود دارد و ما به دنبال راه سومی هستیم. این در اروپایی است که از بعد از جنگ جهانی دوم متحد کامل آمریکا بوده است. در جلسه‌ای دیگر که با حضور سفرای فرانسه در کل دنیا در پاریس برگزار شد گفت ما چشم باز کردیم و دیدیم که جوانان‌مان شهروند مجازی ایالات متحده شده‌اند. یعنی حتی اروپایی‌ها که کاملاً متحد راهبردی ایالات متحده هستند هم احساس می‌کنند در جغرافیای دیجیتال در حال گم شدن هستند و حضور پررنگ ندارند. به نظر می‌رسد در این رقابت تاریخی فضا خیلی تهاجمی‌تر از مذاکره بوده و خیلی جدی سرعت رقابت‌ها بالا رفته است.
غیابی درباره چالش‌های پیش روی فیلترینگ در مواجهه با اینترنت استارلینک گفت: انصافا باید باور کنیم که عرصه رسانه را باخته‌ایم. سهم ایرانی‌ها در بین کشورهایی که شبکه‌های اجتماعی در آن‌ها تشکیل شده است بسیار کم است و شاید اصلاً وجود ندارد ولی مساله این است که این برگرفته شده از فناوری است. و فناوری‌هایی که آمریکا در آن از ما پیشی گرفته است به این واسطه است که از نظر فناوری یک روزی از ما جلوتر بوده از مزیت رقابتی فناوری‌اش استفاده کرده و چون رشد بسیار زیادی هم در فناوری‌های نوظهور وجود دارد به راحتی پیشرفت کرده است.
با جامعه‌ای که در آن تلفن هوشمند چیزی حدود ۶۹ درصد ضریب نفوذ دارد و اینترنت چیزی حدود ۸۴ درصد ضریب نفوذ دارد و مردمی که این میزان علاقه به فناوری‌های جدید دارند چطور می‌توان این جامعه را محدود کرد. اجرای فیلترینگ و به طبع آن استفاده از فیلترشکن موجب شد تا تعداد کاربرانی که به اینترنت مطلقاَ آزاد دسترسی دارند، بیشتر شود. کودک من به محتوایی دسترسی دارد که من نمی‌خواهم تا بیست سالگی آن را ببیند. من فکر می‌کنم پیام‌رسان‌های داخلی ما موفق‌تر بودند اگر واتس‌آپ فیلتر نمی‌شد. اگر تلگرام باز بود این‌ها شانس بهتری داشتند به خاطر اینکه برندشان با برند دولت گره نمی‌خورد و می‌توانستند با مزیت رقابتی که ایجاد می‌کنند موفق شوند. عرض من این است که فیلترینگ اینترنت می‌بایست هوشمندانه و مطابق با عرف ما انجام می‌شد و عرف هم یعنی آن چیزی که اکثریت جامعه می‌خواهد. جامعه ما جامعه اخلاق‌مداری است.
فیلترینگ در دست کیست؟
دکتر میرزاپور در رابطه با موضوع چالش فیلترینگ و اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در کشور گفت: تصور شخصی من از دنیایی که هیچ گریزی نخواهد، بسیار جذاب است. دنیایی که در آن هیچ قوه قهریه، قدرت مرکزی و هیچ دولتی مداخله نکند و آن دست نامرئی خودش کار کند و همه چیز را پیش ببرد بدون نیاز به هیچ ناظری. اما به هر دلیل به نظر می‌رسد که حداقل اکنون در عرصه‌ای که هستیم فارغ از تمام بحث‌های سیاسی در تمام دنیا همانطور که در واقعیت یک سری اشرار وجود داشتند در دنیای مجازی هم حضور دارند و همه کشورها سطحی از فیلترینگ را دارند. این مساله مطلق است و محل بحث نیست. محل بحث سطح، نحوه اعمال و مشروعیت کسی است که به اصطلاح دکمه فیلترینگ را در دست دارد. طبیعتاَ وقتی ما امکان این گفت‌وگوها را نداشته باشیم یا کم داشته باشیم، بحث صفر و یکی می‌شود.
استارلینک؛ برای رفع عطش اینترنت آزاد
نصراللهی در پایان این گفت‌وگو با تصور اینکه اینترنت استارلینک به ایران وارد شود گفت: اگر فرض کنیم استارلینک در ایران فراگیر بود و در واقع اشل اقتصادی منطقی آن می‌توانست به مردم خدمات بدهد با توجه به اتفاقی که در مورد فیلترینگ افتاد که دو شبکه اجتماعی که بعد از فیلترینگ، تلگرام جایگزین آن در زیست مجازی در عرصه شبکه‌های اجتماعی در ایران شدند. طبق آمارها از اردیبهشت ۱۳۹۷ و فیلترینگ تلگرام ضریب نفوذ آن کاهشی شده و ضریب نفوذ اینستاگرام افزایشی می‌شود تا این اواخر که به ضریب نفوذ ۷۰ درصد هم می‌رسد و از آن طرف تلگرام تقریبا یک ضریب نفوذ ۳۰ درصد را توانسته است کسب کند .در این مقطعی که قرار داریم و مجبور شدیم یک شوکی وارد کنیم از طریق فیلترینگ طبیعی بود که اگر چنین پروژه‌ای در ایران راه‌اندازی می‌شد به شدت مورد استقبال قرار می‌گرفت از این جهت که آن عطش اینترنت آزاد را رفع می‌کرد. این می‌توانست اتفاق عمیقی را رقم بزند در آن مقطع و به شدت مورد توجه قرار می‌گرفت و فیلترینگ را از نظر امنیتی بی اثر می‌کرد. چون فیلترینگ در لایه مجرا و محتوا بود در حالی که کل اقتدار ما را که دسترسی بود از دسترس ما خارج می‌کرد.
