روابط ایران و ترکیه به کدام سمت می‌رود؟
ترکیه و ایران، دو همسایه با پیشینه مشترک طولانی و تاریخی برای همکاری در طیف وسیعی از حوزههای اقتصادی نیازمند روابط قوی هستند. با این حال امروز این منافع مشترک به یک رویکرد مشترک در سیاست خارجی تبدیل نشده است. امید شکری، تحلیلگر در مجمع بین‌المللی خلیج فارس در واشنگتن نوشت: در واقع، آنکارا و تهران در مقاطعی اهداف کاملا متضادی را دنبال کردهاند. با در نظر داشتن این پیشینه روابط است که ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران در ۲۴ ژانویه از ترکیه بازدید کرد.
دو رئیس جمهور دوباره بر تعهد و تقویت روابط خود مبتنی بر اعتماد و منافع مشترک تاکید و در مورد طیف وسیعی از موضوعات دوجانبه از جمله امنیت، انرژی و تجارت گفتگو کردند. در جریان سفر رئیس‌جمهور، طرفین ۱۰ سند همکاری را که موجب ارتقای همکاری‌های اقتصادی و دوجانبه می‌شود، به امضا رساندند. این توافق‌نامه‌ها شامل انرژی، مناطق آزاد تجاری، فرهنگ، رسانه و ارتباطات و همچنین در حوزه حمل‌ونقل برق و ریلی می‌شود. بدیهی است که تمایل زیادی برای تقویت روابط دوجانبه و هموار کردن راه برای مراحل جدید همکاری وجود دارد. طی این سفر همچنین ابراهیم رئیسی و رجب طیب اردوغان بر لزوم همکاری هر دو کشور برای مبارزه با تروریسم، پس از مرگبارترین حمله تروریستی در ایران پس از انقلاب در ۳ ژانویه ۲۰۲۴ تاکید کرد.
همکاری فرامرزی
بهبود همکاری‌ها در حوزه انرژی بین ایران و ترکیه برای آنکارا که به انرژی‌های متنوعی برای بازیابی اقتصادش پس از همه‌گیری نیاز دارد، یک موهبت خواهد بود. قرارداد ۲۰۰ میلیون دلاری بین شرکت مدیریت شبکه ایران و شرکت انتقال برق ترکیه (TEIAS) برای عملیاتی کردن خط شبکه خوی - وان که خط ۴۰۰ کیلوولت BtB HVDC را بین خوی ایران و وان ترکیه متصل می‌کند، منعقد شده است. با پتانسیل گسترش به کشور‌های اروپایی، این اولین اتصال شبکه فرامرزی ایران با استفاده از فناوری HVDC است و تبادل برق بین ایران و ترکیه را تسهیل می‌کند. خط برق ۶۰۰ مگاواتی و ۴۰۰ کیلوولت امکان تجارت برق را فراهم می‌کند که می‌تواند اقتصاد را در هر دو طرف مرز تسریع کند.
این جدیدترین تحولات در فهرست طولانی از توافقات دوجانبه مهم است که از مرز‌های این دو همسایه فراتر می‌رود. در نیم دهه گذشته، آنکارا و تهران مجموعه‌ای از موافقت‌نامه‌های مهم را امضا کرده اند که با بسیاری از بخش‌های اقتصادی از جمله تجارت در محصولات کشاورزی، سرمایه‌گذاری در ذخایر نفت و گاز و صادرات گاز سروکار دارد. همسایگان همچنین «مناطق آزاد تجاری» را در امتداد مرز خود برای ارتقای رشد اقتصادی ایجاد کرده اند. این مناطق مانند آنچه در شهر خوی ایجاد شده، به دنبال ترویج توسعه سالانه کسب‌وکار، تضمین تجارت بیشتر مناطق مرزی و احیای بخش حمل‌ونقل پرچمدار منطقه با هدف تزریق سرمایه به اقتصاد محلی هستند. صمد حسن‌زاده، رئیس اتاق بازرگانی، معادن، صنعت و کشاورزی ایران در دیدار تجار ترکیه و ایران بر همکاری بیشتر بخش خصوصی ترکیه و ایران تاکید کرد، به امید اینکه دو کشور به این مهم یعنی هدف تجاری دوجانبه ۳۰ میلیارد دلاری دست یابند؛ هدفی که در چنین مناطقی در دسترس هستند.
کریدور حمل‌ونقل جاده‌ای اسلام‌آباد-تهران-استانبول که در سال ۲۰۲۱ آغاز به کار کرد، نمونه دیگری از تلاش‌ها برای تقویت تجارت فرامرزی است. وزارت بازرگانی ترکیه و همتایان آن در ایران و پاکستان، زیر نظر سازمان همکاری اقتصادی، این طرح سه‌جانبه را با هدف تقویت روابط و تسهیل تجارت و حمل‌ونقل ایجاد کردند. همچنین یک توافق‌نامه حمل‌ونقل بین قطر، ایران و ترکیه منعقد شد و ایران به عنوان کشور ترانزیت بین قطر و ترکیه عمل کرد. این مشارکت‌ها بخشی از طرح‌های بزرگ‌تر برای افزایش تجارت و ساده سازی عرضه کالا بین کشورهاست. خط لوله گاز بین ترکیه و ایران و ابتکارات مشترک حمل‌ونقل جاده‌ای عوامل مهمی در تقویت روابط انرژی و اقتصادی ایران و ترکیه است.
مسائل امنیتی باقی مانده است
روابط اقتصادی ایران و ترکیه به دلیل پویایی پیچیده امنیتی منطقه که بر همکاری‌های منطقه‌ای و اقتصادی تاثیر می‌گذارد، همواره پیچیده بوده است. صادرات گاز ایران به ترکیه در دهه گذشته با مشکل مواجه بوده است؛ از جمله اختلالات گسترده و کاهش قابل‌توجه آن در سال ۲۰۲۳ به دنبال کمبود گاز در ایران. قرارداد صادرات ۲۵ ساله دو کشور در سال ۲۰۲۶ منقضی می‌شود و نگرانی‌هایی را در مورد عدم‌تمدید این توافق در بحبوحه نگرانی‌های قیمت‌گذاری و تحریم‌ها ایجاد می‌کند. اکتشاف ترکیه برای تامین‌کنندگان جایگزین - به‌ویژه آذربایجان غنی از گاز، که ایران روابط دشواری با آن دارد - ابهام بیشتری را به واردات آتی اضافه می‌کند. آینده به مذاکرات، ژئوپلیتیک و چشم‌انداز انرژی در حال تحول منطقه بستگی دارد. تغییر چشم انداز ژئوپلیتیک خاورمیانه، تغییر الگو‌های انرژی در سراسر جهان و احتمال تشدید رقابت اقتصادی جهانی، همگی ممکن است بر روابط تجاری آینده ایران و ترکیه تاثیر بگذارد.
حتی پس از سفر موفقیت آمیز رئیس جمهور رئیسی، تعدادی از مسائل سیاست خارجی دوجانبه باقی مانده است: مهم‌ترین آن‌ها نگرش متفاوت دو کشور نسبت به حزب کارگران کردستان (پ ک ک) است که آنکارا آن را یک گروه تروریستی می‌داند، اما تهران گاهی اوقات از آن استفاده می‌کند. وضعیت امنیتی عراق نیز یک نگرانی دوجانبه است و به دلیل ارتباط تهران با سلیمانیه و همکاری محدودش با آنکارا در مورد مسائل پ ک ک پیچیده‌تر می‌شود. این پیچیدگی در سال‌های اخیر با استقرار مجدد پ ک ک در سمت ایران کوه قندیل بیشتر شده است.
امنیت مناطق امن ترکیه در سوریه به دلیل همکاری ایران با YPG کرد و به نوبه خود، حملات هماهنگ YPG به نیرو‌های ترکیه و گروه‌های شورشی سوری در ادلب بیشتر به خطر می‌افتد. ظهور شبه نظامیان شیعه در سراسر عراق و سوریه به تغییرات جمعیتی در جنوب ترکیه در خارج از کشور کمک کرده است. در واقع، ایران بر تعدیل نیرو‌های روسیه در این صحنه، سرمایه‌گذاری کرده است، زیرا نیرو‌های خارجی خارج شده و در اوکراین مستقر شده‌اند. انعطاف پذیری استراتژیک از سمت هر دو طرف برای رسیدگی به مسائل امنیتی مشترک و هموار کردن مسیر با هدف همکاری‌های اقتصادی بیشتر موردنیاز است.
اینکه هر دو طرف به تلاش برای نفوذ در قفقاز ادامه دهند، نگرانی‌های ژئوپلیتیک را کاهش نمی‌دهد. ترکیه و ایران سیاست‌های متفاوتی را در قبال ارمنستان و آذربایجان اتخاذ کرده اند که به تضاد در قره باغ دامن می‌زند. ایجاد کریدور زنگزور که آذربایجان را از طریق مسیری در امتداد مرز ایران به منطقه غربی آن متصل می‌کند، ممکن است باعث تشدید نگرانی تهران شود.
به نوبه خود، ایران با همکاری با روسیه برای تسریع برنامه هسته‌ای خود، بر برخی اختلال‌ها در منطقه دامن زده است - سیاستی که پیامد‌هایی نه‌تن‌ها برای قفقاز جنوبی، بلکه برای کل خاورمیانه دارد. ترکیه به شدت با ایران مجهز به سلاح هسته‌ای مخالف است و به ایران در آستانه هسته‌ای شدن به عنوان نقطه‌ای بالقوه برای تشدید تنش‌های منطقه‌ای یا مسابقه تسلیحاتی می‌نگرد. در حالی که ترکیه هرگز علاقه‌ای به توسعه توان هسته‌ای خود نشان نداده است، یک ایران مجهز به سلاح هسته‌ای می‌تواند منجر به تغییر محاسبات شود.
توافقات اخیر رؤسای جمهور رئیسی و اردوغان به نفع هر دو کشور است. با این حال، تحریم‌ها و غیرقابل پیش‌بینی بودن ژئوپلیتیک همچنان موانع جدی برای اجرای موفقیت‌آمیز این توافق‌نامه‌ها هستند که باعث بهبود امنیت انرژی و تجارت دوجانبه می‌شود. به‌ویژه، اتصال شبکه خوی - وان این پتانسیل را دارد که انتقال برق برون‌مرزی را به طور کامل متحول کند و دوره جدیدی را برای همکاری ایران و ترکیه رقم بزند.
اگرچه توافق‌نامه‌ها اولین گام دلگرم کننده هستند، اما با اشکالاتی بالقوه همراه هستند. تورم بالا در هر دو کشور نگرانی‌های جدی در خصوص بروز یک بحران مالی تمام‌عیار را ایجاد کرده و رژیم تحریم‌های بین‌المللی موجود، تعامل ترکیه با بازار ایران را دشوار می‌کند.
حفظ روابط خوب همچنان مستلزم رسیدگی ماهرانه به اختلافات ناشی از مشکلات منطقه‌ای است؛ مانند مسائل سوریه، عراق و جنگ اسرائیل و فلسطین. برای دستیابی به هدف اعلام‌شده روسای جمهور دو کشور مبنی بر ۳۰ میلیارد دلار تجارت سالانه، هر دو طرف باید مسائل مهم امنیتی منطقه‌ای را با دقت فراوان حل و فصل کنند. تنها در این صورت است که دو کشور می‌توانند به اهداف عالی تعیین‌شده در سفر دولتی ۲۴ ژانویه برسند.
