بازگشت اصلاح طلبان در ایران: راهی به سمت تعامل دیپلماتیک؟

بیژن احمدی، مدیر اجرایی و عضو موسس موسسه صلح و دیپلماسی (IPD)، یک اندیشکده غیرحزبی در امور بین‌الملل است که در ایالات متحده و کانادا فعالیت می‌کند، در یادداشتی در نشریه American Conservative نوشت: بازگشت غیرمنتظره اصلاح طلبان به قدرت در ایران، امید‌ها را برای تعامل دیپلماتیک و توافقی جدید بین ایران و غرب در مورد برنامه هسته‌ای تهران که به سرعت در حال گسترش است، برانگیخته است.

رئیس جمهور منتخب مسعود پزشکیان در جریان مبارزات انتخاباتی خود متعهد شد که مذاکرات دیپلماتیک را برای لغو تحریم‌های اقتصادی علیه ایران دنبال کند. مشارکت جواد ظریف و معاون سابقش عباس عراقچی - هر دو از شخصیت‌های اصلی مذاکرات اولیه برجام و نامزد‌های احتمالی برای نقش‌های مهم در دولت پزشکیان - در کمپین انتخاباتی پزشکیان نشان دهنده تعهد جدی به تجدید دیپلماسی با غرب است.

کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران و مشاور رهبر جمهوری اسلامی در پیام تبریک خود به پزشکیان بر اهمیت لغو تحریم‌ها تاکید کرده است. پیام خرازی به عنوان نشانه‌ای تلقی می‌شود که رهبر ایران نیز احتمالاً از دور جدیدی از مذاکرات با هدف کاهش تحریم‌ها در ازای امتیاز دادن در حوزه هسته‌ای حمایت می‌کند.

علیرغم این سیگنال‌های مثبت، راه رسیدن به توافق جدید مملو از چالش‌هایی است که نیازمند اراده سیاسی و مصالحه قابل توجهی از سوی تهران و واشنگتن است. از زمان خروج ایالات متحده از توافق در سال ۲۰۱۸، برنامه هسته‌ای ایران پیشرفت قابل توجهی داشته است. در نتیجه، یک معامله جدید نمی‌تواند به سادگی محدودیت‌های قبلی را بازگرداند یا به زمان‌های گریز هسته‌ای اولیه‌ای که در برجام مشخص شده است بازگردد. توانمندی‌های هسته‌ای تهران از محدودیت‌های قبلی بسیار فراتر رفته است. در نتیجه، واشنگتن باید اهداف خود را برای همسویی با این واقعیت تکامل یافته دوباره تنظیم کند. هدف اصلی باید جلوگیری از ساخت سلاح هسته‌ای توسط جمهوری اسلامی از طریق مهار برنامه‌اش، عقب انداختن آن تا حد امکان، و افزایش نظارت و بازرسی برای شناسایی سریع هرگونه نقض یا تلاش برای تولید تسلیحات باشد. (جماران: جمهوری اسلامی ایران هرگونه تلاش برای دستیابی به ساخت سلاح اتمی را تکذیب کرده است. رهبر جمهوری اسلامی تولید، ذخیره و استفاده از بمب اتم را شرعا حرام اعلام کرده است.)

با توجه به تجارب تهران با دولت‌های گذشته ایالات متحده، مذاکرات بر سر رفع تحریم‌ها پیچیده خواهد بود. مذاکرات شکست خورده ۲۲-۲۰۲۱ تحت دولت بایدن برای بازگرداندن برجام، اصرار ایران بر مکانیسم‌های راستی آزمایی و تضمین برای جلوگیری از خروج آمریکا در آینده را برجسته کرد. با این وجود، تأمین چنین تضمین‌هایی بدون حمایت کنگره آمریکا که عمدتاً مخالف کاهش تحریم‌ها علیه ایران است، غیرممکن خواهد بود. برای موفقیت این مذاکرات، باید رویکرد‌های نوآورانه‌ای هم از نظر دامنه توافق و هم از نظر مکانیسم‌های تأیید پایبندی و حصول اطمینان از برخی از منافع اقتصادی که ایران از توافق به دنبال آن است، ایجاد شود.

چشم انداز سیاسی هم در تهران و هم در واشنگتن فضای محدودی برای توافق هسته‌ای جدید ارائه می‌دهد. در هر دو پایتخت، مقاومت قابل توجهی در برابر هرگونه توافق پیش بینی می‌شود. حتی اگر مذاکرات بلافاصله پس از روی کار آمدن دولت پزشکیان آغاز شود، دولت بایدن بعید است که با نزدیک شدن به انتخابات نوامبر متعهد به مذاکره جدی شود. به همین ترتیب، انتظار می‌رود جمهوری اسلامی ایران نیز تا زمانی که نتایج انتخابات مشخص نشود، از ارائه امتیازات عمده خودداری کنند و ترجیح دهند اهرم‌های فشار خود را برای مذاکرات بعدی با دولت احتمالی ترامپ حفظ کنند. هم کنگره آمریکا و هم مجلس ایران انتظار میرود با هرگونه توافق جدید مخالفت کنند. در نتیجه، پزشکیان و رئیس‌جمهور بعدی ایالات متحده در میان مخالفت‌ها در پایتخت‌های خود، با چالش بزرگ دفاع از یک توافق جدید روبرو خواهند شد.

یکی دیگر از عوامل مهم برای تهران، رابطه این کشور با مسکو خواهد بود. ایران روابط خود را با روسیه، به ویژه از زمان آغاز درگیری در اوکراین، با تامین پهپاد‌های نظامی که علیه اهداف اوکراینی استفاده می‌شود، تعمیق بخشیده است. روسیه ادغام ایران در مجامع چندجانبه مانند سازمان همکاری شانگ‌های و بریکس پلاس را تسهیل کرده است و با ایران برای دور زدن تحریم‌های غرب همکاری می‌کند. بعید است که نهاد‌های نظامی و امنیتی ایران، همراه با رهبری جمهوری اسلامی، توافقی را تایید کنند که به طور قابل توجهی روابط ایران با مسکو را تضعیف کند.

غرب باید تنش‌های خود با مسکو بر سر اوکراین را از مذاکرات خود با ایران جدا کند. حفظ چارچوب ۱+۵ برای هماهنگی تلاش‌ها برای جلوگیری از دستیابی ایران به تسلیحات هسته‌ای ضروری است - سناریویی که باعث بی‌ثباتی بیشتر منطقه می‌شود و همچنین به نفع مسکو نیست. هیچ جایگزین کوتاه مدت بهتری برای مهار برنامه رو به گسترش هسته‌ای ایران به جز توافقی محدود با هدف جلوگیری از دستیابی جمهوری اسلامی ایران به سلاح هسته‌ای وجود ندارد.

دستیابی به چنین توافقی نه تنها تهدید فوری را از بین می‌برد، بلکه صدا‌های میانه رو در تهران را تقویت می‌کند و فرصتی برای مذاکرات آتی بر سر سایر فعالیت‌های جمهوری اسلامی ایران ایجاد می‌کند. بدون توافق، منطقه با خطر مواجهه با جمهوری اسلامی با قابلیت‌های هسته‌ای مواجه است. هزینه‌های عدم دستیابی به توافق برای منطقه بسیار زیاد است.