گزینه‌های پیش روی ایران و غرب در مناقشه هسته‌ای، بعد از بمباران
کش‌وقوس‌های مربوط به روابط ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تلاش برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی تروئیکای اروپایی در فضای تقابلی که واشنگتن و تل‌آویو برابر تهران شکل داده‌اند، سرنوشت مناقشه هسته‌ای میان ایران و غرب را به نقطه‌ای حساس کشانده است.
رد پیش‌نویس قطعنامه پیشنهادی کره جنوبی به عنوان رئیس دوره‌ای شورای امنیت مبنی بر ادامه تعلیق قطعنامه‌های قبلی درباره ایران در این شورا، راه را برای فعال‌شدن «اسنپ‌بک» هموارتر و سایه بازگشت تحریم‌ها را سنگین‌تر کرده است. در این پیوند، تصمیم شورای عالی امنیت ملی برای تعلیق همکاری با آژانس به عنوان پاسخی به «اقدامات نسنجیده سه کشور اروپایی» نمایانگر موضع صریح جمهوری اسلامی است که تعارضی آشکار با خواست غربی‌ها دارد. اکنون نگاه‌ها به صحنه دیپلماسی طی روزهای روز آینده دوخته شده تا مشخص شود دو طرف چه تدبیری برای این وضعیت خواهند اندیشید.
در این میان، اندیشکده‌های خارجی در مورد آینده برنامه هسته‌ای ایران و گزینه‌های پیش روی تهران برای مدیریت مناقشه هسته‌ای سناریوهای مختلفی را مطرح می‌کنند که در این گزارش به بررسی آنها می‌پردازیم:
از دید تحلیلگران این اندیشکده‌ها، ایران با دوگانه و چندگانه‌های متعددی روبرو است. از مهم‌ترین گزینه‌های پیش روی ایران کاربرد دیپلماسی برای پیگیری منافع ملی، همکاری با آژانس و پرهیز از خروج از پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای است؛ رویکردی که با مخالفت‌هایی مواجه است. همچنین، ایران گزینه‌های متعددی را در ادامه فعالیت‌های هسته‌ای پیش رو دارد که هر کدام پیامدهای خاص خود را دارند؛ از تمرکز بر فعالیت‌های غیرنظامی تا پنهانکاری اتمی.
اندیشکده‌های خارجی سناریوهای مختلفی را برای آینده برنامه هسته‌ای کشورمان مطرح می‌کنند.
«ریچارد نفیو» پژوهشگر ارشد «انستیتو واشنگتن»، چهار گزینه استراتژیک برای بازسازی برنامه هسته‌ای ایران برمی‌شمرد.
نخستین سناریو «همکاری هسته‌ای غیرنظامی خارجی» است. در این سناریو، ایران برنامه هسته‌ای خود را به راکتورهای تأمین‌شده توسط کشورهای خارجی (مانند راکتور بوشهر که توسط روسیه ساخته شده) و تحقیقات کوچک‌مقیاس داخلی محدود می‌کند. این گزینه هزینه‌های بالایی دارد اما ریسک حملات نظامی را کاهش می‌دهد، زیرا راکتورهای غیرنظامی مانند بوشهر در جنگ ژوئن هدف قرار نگرفتند. احتمالا این عدم حمله به دلیل خطر انتشار مواد رادیو اکتیو و عدم ارتباط مستقیم با تسلیحاتی شدن بود. با این حال، این مسیر برای ایران که غنی‌سازی را نماد استقلال ملی می‌داند، جذابیت کمی دارد و وابستگی به تأمین‌کنندگان خارجی را تثبیت می‌کند.
دومین سناریو را می‌توان «بازسازی کامل و اعلام‌شده» دانست. این گزینه شامل بازگرداندن برنامه هسته‌ای به سطح پیش از ژوئن با تأسیسات اعلام‌شده برای غنی‌سازی اورانیوم و ساخت راکتورهای داخلی است. ایران باید تأسیسات آسیب‌دیده را در مکان‌های جدید و مقاوم‌تر بازسازی کند و آنها را تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) قرار دهد. این مسیر زمان‌بر و پرهزینه است، اما امکان حفظ ادعای صلح‌آمیز بودن برنامه و انطباق با NPT را فراهم می‌کند. با این حال، بدون توافق سیاسی بلندمدت با تضمین‌های امنیتی، ریسک حملات نظامی جدید بالا باقی می‌ماند.
«بازسازی کامل و اعلام‌نشده» سومین سناریو است؛ سناریویی مشابه گزینه دوم، اما بدون دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی. بر این مبنا ایران می‌تواند درباره نیت‌های خود ابهام ایجاد کند. این گزینه ریسک جنگ را به دلیل نقض آشکار NPT افزایش می‌دهد و می‌تواند حمایت بین‌المللی علیه ایران را بسیج کند.
«بازسازی نوین» سناریوی دیگری است که نفیو مطرح می‌کند. بر اساس این احتمال، ایران می‌تواند به جای بازسازی تأسیسات بزرگ، بر برنامه‌ای کوچک‌تر و مخفی برای حفظ گزینه تسلیحاتی تمرکز کند. این رویکرد هزینه‌ها را کاهش می‌دهد و پنهانکاری را آسان‌تر می‌کند، اما مشروعیت داخلی و بین‌المللی برنامه را تضعیف می‌کند. این گزینه برای ایران جذاب است اما با ریسک کشف توسط سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و اسرائیل همراه است.
چند درصد ممکن است بین ایران و غرب توافق شود؟
«مرکز اروپایی مطالعات مبارزه با تروریسم و اطلاعات» هم سه سناریو برای آینده برنامه هسته‌ای ایران ترسیم می‌کند.
نخستین سناریو «توافق موقت» است؛ توافقی با احتمال وقوع ۶۰ درصدی که بر مبنای آن ایران غنی‌سازی را به ۲۰ درصد کاهش دهد، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دسترسی کامل به سایت‌های ایران داشته باشد و تروئیکای اروپا اسنپ‌بک را تعلیق کند. این سناریو با میانجی‌گری کشورهایی مانند عمان و روسیه محتمل است.
«تشدید» دومین سناریویی است که این مرکز برای وقوع آن احتمالی ۳۰ درصدی برآورد و آن را اینگونه تشریح می‌کند: اگر اسنپ‌بک فعال شود، ایران از NPT خارج شود و به سمت تسلیحاتی شدن حرکت کند که به جنگ با اسرائیل و آمریکا با ایران منجر می‌شود.
سومین سناریو «بحران نظامی» با احتمال وقوع ۱۰ درصدی است. بر این مبنا شکست مذاکرات و حملات جدید اسرائیل با حمایت ضمنی آمریکا مطرح است که می‌تواند مسابقه تسلیحاتی در خلیج فارس را آغاز کند.
«مرکز سیاست‌های انرژی جهانی» (CGEP) دیگر اندیشکده‌ای است که به سناریوهای مختلف پیش روی ایران پرداخته است. این مرکز تأکید دارد که ایران احتمالا ذخایر کافی اورانیوم غنی‌شده و تجهیزات شیمیایی برای ساخت سلاح‌های هسته‌ای خام (غیرقابل حمل با موشک) را حفظ کرده است.
با این حال، بازسازی برنامه هسته‌ای نیازمند دسترسی به مواد بین‌المللی مانند فیبر کربن است که تحریم‌های اسنپ‌بک می‌توانند مانع آن شوند.
بنابر گزارش این مرکز، حملات ژوئن برنامه هسته‌ای ایران را یک تا دو سال عقب انداخته، اما بدون تحریم‌های مؤثر، تهران می‌تواند به سرعت پیشرفت کند.
ادعا: آنچه مسیر تحولات هسته‌ای را مشخص می‌کند، برآیند نیروهای سیاسی داخل ایران است
برخی اندیشکده‌ها در پیش‌بینی تحولات هسته‌ای پیش روی ایران، برهم‌کنش نیروهای سیاسی داخل ایران را مبنا قرار می‌دهند.
«مرکز عربی واشنگتن دی‌سی» بر تأثیر جنگ دوازده‌روزه بر تصمیم‌گیری‌های داخلی ایران تمرکز دارد. به گزارش این اندیشکده گروه‌های «تندرو» به سمت تشدید سیاست خارجی، از جمله خروج از NPT یا ممنوعیت دائمی بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متمایل‌اند. در مقابل، اصلاح‌طلبان به رهبری رئیس‌جمهور پزشکیان به دنبال مصالحه برای جلوگیری از حملات نظامی جدید و حفظ ثبات داخلی هستند. تحلیلگران این مرکز معتقدند که تصمیمات هسته‌ای ایران با ساختار سیاسی گره خورده است.
بنا به تحلیل این مرکز، جنگ دوازده‌روزه شکاف میان نخبگان ایرانی را عمیق‌تر کرد. سیاستمداران عمل‌گرا به دنبال مصالحه داخلی و بین‌المللی برای حفظ ثبات هستند. آنها از «انسجام ملی» سخن می‌گویند. در مقابل، تندروها با حمایت سپاه به دنبال قدرت مطلق و تشدید سیاست خارجی هستند. رهبر ایران با فراخوان به وحدت ملی، سعی در مهار این تنش‌ها دارد. گزارش این مرکز تصریح می‌دارد: مسیر حرکت نظام به رقابت بین پنج بخش (تندروها، محافظه‌کاران عمل‌گرا، اصلاح‌طلبان، اپوزیسیون و رهبری) بستگی دارد.
«ریسپانسیبل استیت‌کرفت» در این باره می‌نویسد: ایران درگیر منازعه داخلی شدیدی بین جناح‌های سیاسی است. رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان که نماینده رویکرد عمل‌گرایانه است، هشدار داده که بازسازی تأسیسات هسته‌ای به حملات نظامی جدید منجر می‌شود. جبهه اصلاحات هم در بیانیه‌ای جنجالی پیشنهاد تعلیق داوطلبانه غنی‌سازی را برای جلوگیری از اسنپ‌بک و فروپاشی اقتصادی مطرح کرده، اما تندروها این را خیانت می‌دانند و خواستار خروج از NPT یا تهدید تنگه هرمز هستند. آیت‌الله خامنه‌ای با حمایت از پزشکیان به دنبال حفظ تعادل است. این اندیشکده در گزارش خود آورده است که نظرسنجی خبرگزاری ایسنا نشان می‌دهد بیش از ۷۰ درصد مردم ثبات اقتصادی را به پیشرفت هسته‌ای ترجیح می‌دهند.
بر مبنای تحلیل «مرکز پژوهشی السیاسه الدولیه»، انتصاب «علی لاریجانی» به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی نشانه‌ای از تلاش تهران برای مدیریت متمرکز بحران و تعادل بین جناح‌های داخلی است. اصلاح‌طلبان این اقدام را گامی به سوی اعتدال می‌دانند، اما تندروها نگرانند که مذاکره با غرب به حملات نظامی جدید منجر شود. این مرکز تأکید دارد که فشارهای اقتصادی و نظامی ایران را به سمت دیپلماسی سوق داده، اما اختلافات داخلی این مسیر را دشوار می‌کند.
بررسی اهم موضوعات، محورها و تحلیل‌های مطرح شده در اندیشکده‌های خارجی در مورد سناریوهای پیش رو، تصویر قطعی، روشن و واضحی از آینده تحولات هسته‌ای به دست نمی‌دهد. از دیدگاه ناظران در فرصت کوتاه باقی‌مانده تا دومین سفر پزشکیان به نیویورک و دیدارهای احتمالی در حاشیه نشست مجمع عمومی، هر سناریویی ممکن و محتمل است.
