تاثیر تحریم آمریکا و حضور طالبان در افغانستان بر پروژه بندر چابهار
مجله و وب‌سایت تحلیلی آنلاین The Diplomat در تازه ترین گزارش به بررسی تلاش‌های هند برای تقویت ارتباط با افغانستان از طریق مسیر چابهار پرداخته و می‌نویسد: در تاریخ ۳۰ اکتبر، وزارت امور خارجه هند اعلام کرد که ایالات متحده برای فعالیت‌های هند در بندر چابهار ایران، معافیت از تحریم‌ها را برای شش ماه دیگر تمدید کرده است. این معافیت به هند اجازه می‌دهد توسعه و استفاده از بندر چابهار را بدون مواجهه با تحریم‌های ثانویه آمریکا ادامه دهد.
این تصمیم در حالی اتخاذ شد که دهلی نو تلاش‌های تازه‌ای را برای تقویت ارتباط با افغانستان از طریق مسیر چابهار آغاز کرده است. در ماه مه ۲۰۲۴، شرکت «بندرهای جهانی هند» (IPGL) و «سازمان بنادر و کشتیرانی ایران» توافقی ۱۰ ساله امضا کردند که شامل سرمایه‌گذاری ۱۲۰ میلیون دلاری از سوی IPGL برای بهره‌برداری از ترمینال شهید بهشتی است. با این حال، دولت در حال پایان جو بایدن در ایالات متحده نسبت به گسترش روابط تجاری با تهران هشدار داده بود.
از نظر راهبردی، این معافیت برای حفظ دسترسی هند به افغانستان از طریق مسیری جایگزین که از پاکستان عبور نمی‌کند، حیاتی است. این موضوع در زمانی حساس رخ می‌دهد: دهلی نو در حالی ارتباط خود با دولت تحت رهبری طالبان را به‌تدریج گسترش می‌دهد که روابط اسلام‌آباد و کابل به‌شدت تیره شده است.این نخستین بار نیست که هند چنین معافیت‌هایی دریافت می‌کند. دولت‌های پیاپی آمریکا اهمیت راهبردی پروژه چابهار را در ترویج اتصال منطقه‌ای و ثبات در افغانستان به رسمیت شناخته‌اند و به هند اجازه داده‌اند تا در چارچوبی محدود، علی‌رغم تحریم‌های گسترده علیه ایران، در این پروژه فعال بماند.
از نظر راهبردی، این معافیت برای حفظ دسترسی هند به افغانستان از طریق مسیری جایگزین که از پاکستان عبور نمی‌کند، حیاتی است. این موضوع در زمانی حساس رخ می‌دهد: دهلی نو در حالی ارتباط خود با دولت تحت رهبری طالبان را به‌تدریج گسترش می‌دهد که روابط اسلام‌آباد و کابل به‌شدت تیره شده است.
پاکستان، طالبان را به پناه دادن به گروه تحریک طالبان پاکستان (TTP) متهم می‌کند، اتهامی که کابل آن را رد کرده و می‌گوید موضوع گروه تحریک طالبان مسئله‌ای داخلی برای پاکستان است.
سفر یک‌هفته‌ای «امیرخان متقی» وزیر خارجه دولت موقت طالبان، به هند از ۹ تا ۱۶ اکتبر، نشانه‌ای از بازتنظیم روابط افغانستان و هند بود. در این سفر، دهلی نو اعلام کرد که «هیئت فنی» خود در کابل را به یک سفارت کامل ارتقا می‌دهد؛ اقدامی که از مرحله تماس‌های محتاطانه به سوی تعامل رسمی‌تر حرکت می‌کند.
هرچند هند هنوز از به‌رسمیت شناختن رسمی رژیم طالبان خودداری می‌کند، این تصمیم نشان‌دهنده پذیرش واقعیت‌های سیاسی جدید افغانستان و تلاشی برای حفظ منافع راهبردی هند در منطقه است.
فراتر از جنبه نمادین بازگشت روابط دیپلماتیک، تمرکز تازه هند بر پروژه‌های زیرساختی و ارتباطی اهمیت عمیق‌تری دارد. ابتکاراتی چون تأسیس مرکز تالاسمی، مرکز تشخیص مدرن و سامانه گرمایشی جدید در «مؤسسه سلامت کودک ایندرا گاندی» در کابل؛ توسعه «کریدور هوایی هند-افغانستان» و نگهداری از «سد دوستی هند و افغانستان (سلمه)» که در زمان دولت جمهوری سابق افغانستان ساخته شده بود همگی نشانگر تغییر جهت هند از کمک صرف انسان‌دوستانه به سوی برنامه‌ای جامع‌تر مبتنی بر تجارت، ترانزیت و ادغام اقتصادی منطقه‌ای هستند.
از زمان سفر نخستین هیئت رسمی هند به رهبری «جی. پی. سینگ»، دبیر مشترک بخش پاکستان–افغانستان–ایران، به افغانستان تحت حاکمیت طالبان در نوامبر ۲۰۲۴، تجارت به یکی از ستون‌های اصلی تعامل دو کشور تبدیل شده است.
هند با درک مشکلات تجاری مداوم افغانستان با پاکستان، پیوسته کابل را تشویق کرده تا از بندر چابهار به عنوان مسیر مستقیم و قابل اعتماد استفاده کند، اقدامی که هم به تقویت اتصال منطقه‌ای و هم گسترش نفوذ راهبردی هند در منطقه منجر می‌شود.
چشم‌انداز تجارت افغانستان و هند
پیش از بازگشت طالبان به قدرت در اوت ۲۰۲۱، تجارت میان افغانستان و هند روندی رو به رشد داشت. بر اساس آمار وزارت بازرگانی هند، حجم تجارت دوجانبه در سال مالی ۲۰۱۹–۲۰۲۰ از ۱.۵ میلیارد دلار گذشت؛ صادرات هند حدود ۹۹۷ میلیون دلار و واردات از افغانستان نزدیک به ۵۳۰ میلیون دلار بود.
بین سال‌های مالی ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰، صادرات هند به افغانستان حدود ۸۹ درصد افزایش یافت و واردات نیز ۷۲ درصد رشد کرد عمدتاً به دلیل توافق‌نامه تجارت ترجیحی و معافیت گمرکی برای میوه خشک، زعفران و گیاهان دارویی افغانستان.
اما با تسلط طالبان در اوت ۲۰۲۱، این روند به‌شدت کاهش یافت. صادرات هند از ۶۶۲ میلیون دلار در سال ۲۰۲۱ به ۴۸۲ میلیون دلار در ۲۰۲۲ و ۳۶۲ میلیون دلار در ۲۰۲۳ سقوط کرد و در سال ۲۰۲۴ در حدود ۳۳۳ میلیون دلار تثبیت شد. یکی از دلایل اصلی این کاهش، توقف موقت ترانزیت میان ایران و افغانستان به مدت سه ماه پس از بسته شدن مرزها بود.
نزدیکی سنتی طالبان با پاکستان و همسویی مواضع آن با اسلام‌آباد درباره هند و کشمیر نیز باعث پیچیده‌تر شدن روابط شد. هند بلافاصله پس از تسلط طالبان، افغانستان را از توافق سه‌جانبه هند–ایران–ازبکستان برای استفاده از بندر چابهار کنار گذاشت. در همان زمان، طالبان علاقه خود را به پیوستن به کریدور اقتصادی چین–پاکستان (CPEC) ابراز کرد.
روابط افغانستان و پاکستان
به طور سنتی، بندر کراچی دروازه اصلی افغانستان به دریا بوده است و بیشتر واردات و صادرات از این مسیر انجام می‌شود. از سال ۲۰۲۰، افغانستان از بندر گوادر نیز برای تجارت محدود ترانزیتی استفاده کرده است. هرچند گوادر از نظر فاصله جغرافیایی نزدیک‌تر است، کراچی همچنان زیرساخت و ظرفیت لجستیکی بهتری دارد. با این حال، چین تلاش می‌کند افغانستان را بیشتر به گوادر و کریدور اقتصادی چین–پاکستان پیوند دهد.
در ۲۱ مه، وانگ یی، وزیر خارجه چین میزبان گفت‌وگوی سه‌جانبه‌ای با همتایان افغان و پاکستانی خود در پکن بود. هدف اصلی چین گسترش CPEC به افغانستان و تبدیل آن به «پل زمینی» میان آسیای مرکزی، جنوبی و غربی در چارچوب «ابتکار کمربند و جاده» است. اگرچه متقی از ایده ادغام منطقه‌ای حمایت کرد، کابل هنوز به‌طور رسمی به کریدور اقتصادی چین–پاکستان نپیوسته است.
یکی از دلایل این تردید، روابط رو به وخامت با پاکستان است. مقامات افغان ارتش پاکستان را متهم کرده‌اند که از سال ۲۰۲۱ تاکنون بیش از ۱۲۰۰ بار حاکمیت سرزمینی افغانستان را نقض و بیش از ۷۱۰ بار وارد حریم هوایی آن شده است.
از زمان به قدرت رسیدن طالبان، روابط کابل و اسلام‌آباد به دلیل مسئله گروه تحریک طالبان به‌شدت تیره شده است. در ابتدا، هر دو کشور توافق کردند که «تجارت را از سیاست جدا نگه دارند» و تجارت از طریق کراچی و گوادر ادامه یابد.
اما از اکتبر ۲۰۲۳، پاکستان مالیات‌ها و تعرفه‌های جدیدی وضع کرد که موجب تاخیر در هزاران کانتینر و خسارت مالی سنگین به تاجران افغان شد. اسلام‌آباد مدعی بود کالاهای وارداتی معاف از عوارض به افغانستان، دوباره به‌صورت قاچاق به پاکستان بازمی‌گردند.
کابل در واکنش، این سیاست‌ها را ناقض توافق‌نامه «تجارت و ترانزیت افغانستان–پاکستان (APTTA)» دانست که برای تسهیل دسترسی افغانستانِ محصور در خشکی به بازارهای جهانی از طریق بنادر پاکستان طراحی شده بود. مذاکرات برای نسخه جدید APTTA از سال ۲۰۲۱ در جریان است، اما به دلیل وخامت روابط دیپلماتیک پیشرفت چندانی نداشته است.
با قرار گرفتن بسیاری از کالاهای اساسی در فهرست منفی پاکستان، تاجران افغان به سمت مسیرهای ایران و آسیای مرکزی روی آوردند. تا اوت ۲۰۲۴، تردد کانتینرها از طریق کراچی از حدود ۳۰۰۰ به تنها ۸۰۰ کانتینر در ماه کاهش یافت.
در همین حال، هند کانال‌های ارتباطی با طالبان را باز نگه داشت و در ژوئن ۲۰۲۲ یک هیئت فنی به کابل اعزام کرد. در مارس ۲۰۲۴، در اوج تنش‌های افغانستان و پاکستان بر سر توافق‌نامه «تجارت و ترانزیت افغانستان–پاکستا، طالبان اعلام کرد که قصد دارد حدود ۳۵ میلیون دلار در بندر چابهار، با وجود اختلافاتش با تهران بر سر اخراج مهاجران افغان و مسئله آب رودخانه هلمند سرمایه‌گذاری کند.
روابط ایران و افغانستان: گذرگاهی برای تجارت افغانستان و هند
ایران و افغانستان سال‌ها بر سر حقابه اختلاف داشته‌اند اما در ماه‌های اخیر روابط آنها در حوزه تجاری بهبود یافته است. در سپتامبر ۲۰۲۵، هیئتی بلندپایه از ایران به رهبری وزیر صنعت، معدن و تجارت، برای گسترش ارتباطات اقتصادی به افغانستان سفر کرد.
محور مذاکرات، گسترش استفاده افغانستان از بندر چابهار که اکنون طبق توافق ۱۰ ساله با هند اداره می‌شو و افزایش ظرفیت عملیاتی بندر بود. دو طرف همچنین درباره افزایش حمل‌ونقل ریلی در مسیر خواف–هرات برای اتصال ریلی به چابهار گفت‌وگو کردند.
آینده برنامه‌های تجاری هند با افغانستان به عملکرد بندر شهید بهشتی چابهار گره خورده است. آزمون واقعی در شش ماه آینده و با پایان یافتن مهلت فعلی معافیت تحریم‌های آمریکا مشخص خواهد شد و اینکه آیا چابهار می‌تواند از یک مسیر موقت و آزمایشی، به یک کریدور پایدار و قابل اتکا تبدیل شود یا خیردر حال حاضر، مسیر اصلی زمینی افغانستان به چابهار از کابل به قندهار، دلارام، زرنج، میلَک، زابل، زاهدان، خاش، ایرانشهر و در نهایت چابهار امتداد دارد. بزرگراه دلارام–زرنج (مسیر ۶۰۶) بین سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۹ توسط «سازمان راه‌های مرزی هند» ساخته شد و در ژانویه ۲۰۰۹ تحویل داده شد.
گذرگاه زرنج–میلک از پل ابریشم (بر روی رود هلمند) استفاده می‌کند که در دهه ۲۰۰۰ نوسازی شد. با این حال، این گذرگاه گاه به‌دلیل درگیری‌های مرزی بسته می‌شود؛ برای نمونه، در ۲۸ مه ۲۰۲۳ پس از درگیری میان مرزبانان ایرانی و طالبان بسته شد و در اکتبر ۲۰۲۵ پس از سفر هیئت ایرانی دوباره بازگشایی گردید.
در داخل ایران، بارها از میلک تا زاهدان از طریق شبکه جاده‌ای ملی تحت نظارت وزارت راه و شهرسازی حمل می‌شود. از زاهدان، کالاها از مسیر خاش و ایرانشهر به بندر چابهار منتقل می‌گردند.
طرح هند برای ساخت راه‌آهن چابهار–زاهدان در سال ۲۰۲۰ متوقف شد. این خط بخشی از توافق سه‌جانبه ۲۰۱۶ میان هند، ایران و افغانستان بود که در سفر نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند به تهران امضا شد و قرار بود شرکت IRCON هند با بودجه‌ای حدود ۱.۶ میلیارد دلار آن را اجرا کند.
ایران از آن زمان پروژه را به‌تنهایی پیش برده و تا اوایل ۲۰۲۵، پیشرفت فیزیکی آن به حدود ۸۰ درصد رسیده است. تهران اعلام کرده که همچنان از مشارکت هند در قالب تأمین تجهیزات استقبال می‌کند. با این حال، تغییر سیاست تحریمی آمریکا علیه ایران از انعطاف محدود به فشار حداکثری، تعامل اقتصادی و راهبردی هند و ایران را تضعیف کرده و دامنه مانور دهلی نو را کاهش داده است.
اگرچه دولت ترامپ اخیرا نشانه‌هایی از تمایل به گفت‌وگو درباره مسائل هسته‌ای ایران نشان داده و پنج دور مذاکره پیش از جنگ ۱۲روزه ایران و اسرائیل برگزار کرده است اما در کوتاه‌مدت چشم‌انداز پیشرفت جدی بعید به نظر می‌رسد.
در این میان، آینده برنامه‌های تجاری هند با افغانستان به عملکرد بندر شهید بهشتی چابهار گره خورده است. آزمون واقعی در شش ماه آینده و با پایان یافتن مهلت فعلی معافیت تحریم‌های آمریکا مشخص خواهد شد و اینکه آیا چابهار می‌تواند از یک مسیر موقت و آزمایشی، به یک کریدور پایدار و قابل اتکا تبدیل شود یا خیر.
