راز صورت ۱۲ هزار ساله؛ کشفی که نگاه نیاکانمان را آشکار میکند
ستونی T شکل با نقش برجسته صورت انسان در کاراهانتپه، محوطهای باستانی در شانلیاورفه در جنوبشرقی ترکیه کشف شده است. کاراهانتپه یکی از کهنترین سکونتگاههای شناختهشده است؛ جایی که انسانها حدود ۱۲ هزار سال پیش زندگی در یک مکان ثابت را آغاز کردند. این نقش صورت انسان که در دوران نوسنگی ساخته شده؛ زمانی که هنوز نوشتار وجود نداشت و دامداری تازه شکل میگرفت، سرنخهای مهمی دربارهٔ اندیشه نمادین و مفاهیم انتزاعی در جوامع اولیه انسانی ارائه میکند.
«ظرافت و پیچیدگی هنری»
پروفسور نجمی کارول، سرپرست حفاری که روز کشف در محل حضور داشت، میگوید: «تا پیش از این باور داشتیم سنگهایی که پیدا کردهایم نماد انسان هستند، اما این نخستین بار بود که با نقش واقعی صورت روبهرو شدیم. این لحظه فوقالعاده هیجانانگیز بود.»
دکتر جران کابوکچو، باستانگیاهشناس دانشگاه لیورپول بریتانیا و از اعضای این پروژه، میگوید: «این یافته نمونهای تکاملیافته و بسیار استادانه از ظرافت و پیچیدگی هنری است.»
او میگوید: «هرچه آثار بیشتری از محوطههای نوسنگی اطراف شانلیاورفه به دست میآوریم، بیشتر درمییابیم که آن جهان بسیار پیچیدهتر از چیزی بوده که تصور میکردیم.» پروفسور کارول میگوید نباید تصور کنیم این چهره نماد یک خدای باستانی است. او میگوید: «ممکن است این نقش تصویر یک خدا یا موجود فراطبیعی نباشد. احتمال بیشتر این است که از طریق شکل انسان، یک ایده یا مفهوم را نمادسازی کرده باشد.» این برداشت با تفسیرهای پیشین دربارهٔ دگرگونی فرهنگی همخوانی دارد.
پروفسور کارول میگوید: «در نقشبرجستههای اولیه، بیشتر حیوانات به تصویر کشیده میشدند. چند قرن پس از گذار به زندگی یکجانشینی، پیکرههای انسانی پدیدار شدند؛ ابتدا در کنار حیوانات و سپس بهصورت مستقل. این نشان میدهد انسانها کمکم خود را در مرکز جهان میدیدند.»
در این میان، دکتر کابوکچو بر جنبه عاطفی این اثر انگشت میگذارد.
او میگوید: «آنها فقط چهرهای را نتراشیدند، بلکه به آن حالت و احساس بخشیدند. همین افزودن معنا نشان میدهد جهانبینیشان بسیار پیچیدهتر بوده است.»
«چهرهای آشنا»
حفاریهای کاراهانتپه در سال ۲۰۱۹ آغاز شد، اما ترکیه نخستین بار در گوبکلیتپه، در فاصلهای حدود یک ساعت رانندگی از آنجا، توجه جهانی را به میراث پیشاتاریخی خود جلب کرد. هر دو محوطه ۹۶۰۰ تا ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد محل زندگی انسانها بودند. نمونههایی مشابه چهره کاراهانتپه در منطقه شام، شامل لبنان، اسرائیل و سرزمینهای اشغالی امروزی نیز کشف شدهاند. در سال ۲۰۱۷، پژوهشگران دانشگاه عبری بیتالمقدس در محوطه باستانی نهال عینگیو دو، در دامنههای جنوبغربی ارتفاعات جولان، چهرهای انسانی با قدمت دوازدههزار سال کشف کردند. پروفسور ناتالی مانرو از دانشگاه کانتیکت آمریکا، که در آن پروژه همکاری داشت، میگوید: «کشف کاراهانتپه بلافاصله توجه ما را جلب کرد.»
او میگوید: «وقتی تصویر آن نقش را دیدیم، گفتیم: «این چهره را میشناسیم». فرم و ساختارش برای ما بسیار آشنا بود.»
پروفسور مانرو میگوید: «همان هیجانی را احساس کردم که ده سال پیش هنگام کشف خودمان تجربه کرده بودم. دیدن دو چهره به این اندازه شبیه در دو نقطه دور از هم، واقعاً شگفتانگیز است.»
«تاریخ مشترک»
در دوران آغازین نوسنگی، تحولات فرهنگی با شتابی چشمگیر سراسر خاورمیانه را فراگرفت. با این حال، پروفسور کارول میگوید جوامع آناتولی مانند کاراهانتپه و گوبکلیتپه، و مردمان شام، هرچند از وجود یکدیگر آگاه بودند، اما هر منطقه هویت فرهنگی منحصربهفرد خود را شکل داد.
او میگوید: «شانلیاورفه یکی از باشکوهترین نمودهای آن دوران است و محوطههای آن بیشترین نمادهای انسانمانند آن زمان را در خود جای دادهاند.»
پروفسور مانرو نیز با این نظر موافق است. او میگوید: «پژوهشهای پیشین ما نشان میداد این نوع هنر از شام بهسوی شمال و آناتولی گسترش یافته است. کشف اخیر در کاراهانتپه نشان میدهد این زنجیره همچنان ادامه داشته است.»
گذشته از این چهره تراشیدهشده، حفاریهای کاراهانتپه، محوطهای ۱۴۰ هزار مترمربعی روی صخرههای آهکی در دل یک پارک ملی، مجموعهای از ستونهای T شکل دیگر را نیز نمایان کردهاند؛ ستونهایی که احتمال میرود سقف ساختمانهای جمعی را نگه میداشتهاند، در کنار خانهها و یادمانهای سنگی گوناگون.
کارشناسان بر این باورند که این کشف بسیار فراتر از یک گنجینه ملی برای ترکیه است. پروفسور کارول میگوید: «این فقط درباره آناتولی نیست؛ این پروژه بخشی از تاریخ مشترک همه انسانهاست.»
