چرا در تابستان شاخص آلودگی تهران به ۴۰۰ رسیده است؟
شاخص‌های آلودگی هوا در برخی موارد بسیار متغیر و ناپایدار است و به اصطلاح عقربه‌ای لرزان دارد. حتی نوع آلاینده هوا هم که از سوی سامانه‌های سازمان محیط زیست و شهرداری‌ها اعلام می‌شود بسیار پراکنده به نظر می‌رسد. در روزهای اخیر، شاخص آلودگی هوای تهران و البرز در برخی ساعات حتی از عدد ۴۰۰ هم فراتر رفت؛ عددی که در تهران پرترافیک و آلوده کم‌سابقه در فصل تابستان است. معمولا شاخص آلودگی هوای شهر‌های این استان‌ها در زمان آلودگی حداکثر در محدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ است که با رنگ قرمز، وضعیت ناسالم برای همه گروه‌ها را نشان می‌دهد، اما رسیدن این شاخص به بالای ۴۰۰، آن هم در تابستان کم‌سابقه است.
شاخص آلایندگی هوای بالای ۴۰۰ و حتی بالای ۵۰۰ در برخی شهر‌های استان خوزستان مانند اهواز، آبادان و خرمشهر و برخی شهر‌های استان سیستان و بلوچستان مانند زاهدان که با پدیده ریزگرد‌ها مواجهند، دور از انتظار نیست؛ اما رسیدن به این اعداد در تهران و البرز عجیب و دور از انتظار بوده است. وضعیت در تهران و البرز به گونه‌ای است که حتی در ساعات پایانی شب که تردد خودرو‌ها و موتورسیکلت‌ها به عنوان عوامل آلودگی هوا در این کلانشهر‌ها در حداقل ممکن است، سوزش گلو، سرفه و سردرد ناشی از آلودگی هوا حتی در نیمه‌شب هم گریبانگیر مردم این شهرها شده است.
داده‌ها و آمار‌های پراکنده و گاه متناقض
داده‌های سامانه پایش کیفیت هوا وابسته به سازمان حفاظت محیط زیست و سایت شرکت کنترل کیفیت هوای تهران وابسته به شهرداری تهران نیز عجیب و بعضا متناقص است. سایت کنترل کیفیت هوای تهران وابسته به شهرداری تهران که در گذشته یکی از منابع معتبر و اصلی انتشار وضعیت آلودگی هوای تهران بود، به تازگی دچار تغییر شده است. این تغییرات به شکلی است که دسترسی به داده‌های منطقه‌ای و آرشیو را محدود کرده و در صفحه اول آن شاخص میانگین را نشان می‌دهد و البته در بسیاری از ساعات از دسترس خارج می‌شود.
با این وجود، داده‌های این سایت‌ها از یک طرف با هم تطابق ندارند و از طرف دیگر بسیاری از داده‌ها خیلی زود تغییر می‌کنند، تغییراتی که ناگهانی و گاهی با فاصله زیاد است. در برخی ساعات منابع ارائه داده‌های آماری، وضعیت آلودگی هوای تهران یا البرز را با اعدادی بالای ۴۰۰ به رنگ قهوه‌ای و وضعیت خطرناک نشان می‌دهند؛ اما خیلی زود و کمتر از یک ساعت بعد، این شاخص به زیر ۲۰۰ و حتی در برخی مناطق به رنگ زرد در می‌آیند و وضعیت قابل قبول می‌شود، اما چند ساعت بعد با گذر از شاخص ۲۰۰ دوباره به رنگ قرمز در می‌آیند. تغییرات مداوم این داده‌ها امکان تحلیل این داده‌ها را سخت می‌کند.
موضوع عجیب دیگر، نوع آلایندگی هوای تهران و البرز است. در مواردی نوع آلاینده دو ایستگاه مجاور هواشناسی به فاصله چند کیلومتر تفاوت دارد. به عنوان مثال بعد از ظهر دوشنبه ۱۶ تیر شاخص ایستگاه رازی تهران روی عدد ۱۹۹ با آلایندگی اصلی ذرات ریز کوچکتر از ۱۰ میکرون (PM ۱۰) بود و همزمان شاخص ایستگاه میدان فتح با عدد ۳۴۵ بود و آلاینده اصلی را ذرات ریز کوچکتر از ۲.۵ میکرون نشان می‌داد.
با وجود داده‌های متغیر و متفاوت شاخص‌های آلودگی هوا در سایت‌های رسمی، در روزهای اخیر، استان‌های تهران، البرز، خوزستان و سیستان و بلوچستان بیشترین میزان آلودگی را داشته‌اند و همزمان بسیاری از شهر‌های شمالی، شمال غربی، مرکزی و حتی برخی شهر‌های ایلام، همدان، سنندج، کردستان، قزوین، زنجان، استان‌های شمالی و شمال شرقی در وضعیت پاک و شاخص زیر ۵۰ هستند. اگر به این داده‌ها اطمینان کنیم نشان می‌دهند با یک پدیده کشوری مواجه نیستیم بلکه این یک مساله محلی و منطقه‌ای است. بالاترین شاخص را در اواسط تیر ماه ۱۴۰۴ تهران، البرز و سیستان و بلوچستان با شاخص میانگین بین ۱۸۰ تا ۴۶۰ داشته‌اند.
سازمان‌های مسئول در این روز‌ها هشدار یا اعلام وضعیت خاص از جمله تعطیلی یا محدودیت تردد اعلام نکرده‌اند و فقط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به مردم توصیه کرده است، در صورتی که کار ضروری ندارند، در خانه بمانند و بیرون نروند. محمد اسماعیل توکلی رئیس اورژانس تهران گفته است: بیماران خاص از جمله بیماران قلبی و تنفسی در این شرایط در معرض آسیب جدی قرار دارند و گروه‌های سنی خاص از جمله افراد بالای ۵۵ سال و کودکان زیر ۸ سال، باید «به شدت» از حضور در مکان‌های عمومی، محیط‌های باز و به‌ویژه ورزش در فضای باز در ساعات ابتدایی روز خودداری کنند.
محمد صادق حسنوند رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوا در پژوهشکده محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران گفته است: ذرات معلق ۱۰ میکرون و کوچکتر از ۲.۵ میکرون، در روزهای اخیر مهمترین آلاینده هوای تهران بوده و میزان آن ۱۰ تا ۱۵ برابر حدی است که سازمان بهداشت جهانی برای سلامتی مجاز اعلام کرده است. میانگین غلظتی که در ایستگاه‌های شهر تهران گزارش شده است حدود ۴۵۰ میکروگرم بر متر مکعب بوده و حتی در برخی مواقع تا ۶۰۰ میکروگرم بر متر مکعب گزارش شده که وضعیت نامطلوبی است.
نه تنها آمار‌ها و شاخص آلودگی هوا چندان دقیق نیستند بلکه آمار‌های مربوط به تلفات و مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا نیز که از سوی مسئولان مختلف بیان شده، متفاوت است. دکتر «عباس شاهسونی» رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت در زمستان ۱۴۰۳ اعلام کرده بود: آلودگی هوا سالانه ۱۰.۳ میلیارد دلار به اقتصاد ایران خسارت می‌زند و حدود ۲۶ هزار مورد از مرگ ایرانیان در سال به مواجهه با آلودگی ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون مرتبط است.
به گفته وی، «طبق نتایج گزارشی در سال ۱۴۰۱، میانگین سالیانه غلظت ذرات معلق PM ۲.۵ در شهر‌های تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، سنندج، یاسوج، همدان، خرم آباد، اراک، کرج، کرمانشاه، آبادان، زنجان، یزد، ارومیه، کرمان، بیرجند، قم، زابل، بجنورد، دزفول، بوشهر، شهرکرد، اردبیل، بندرعباس، شوشتر، بم، قزوین، ایرانشهر و بهبهان بیش از ۷ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت (۵ میکروگرم در متر مکعب) و تقریبا ۳ برابر استاندارد ملی (۱۲ میکروگرم در متر مکعب) بوده است.»
آمار‌های متفاوت از مرگ ناشی از آلودگی هوا در ایران
«محمدرضا مسجدی» مدیرعامل شبکه ملی پیشگیری از بیماری‌های غیر واگیر در سال ۱۴۰۲ به رسانه‌ها گفت: بر اساس اعلام وزارت بهداشت، سالانه ۲۰ هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا در ایران وجود دارد. بیش از نیمی از جمعیت کشور در معرض آلودگی هوا قرار دارند و خسارات آلودگی هوا در ایران سالانه به ۷ میلیارد دلار می‌رسد. فقط در شهر تهران سالانه بیش از ۳۷۰۰ نفر به علت آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و خسارت این پدیده در تهران بالغ بر ۲.۳ میلیارد دلار است.
یک سال بعد در آذر ماه ۱۴۰۳ «علیرضا رئیسی» معاون بهداشت وزارت بهداشت در این باره بیان داشت: از سال ۱۳۹۵ تا سال ۱۴۰۲ به طور میانگین ۱۵ درصد از روزهای سال هوا در محدوده خوب و پاک قرار داشته است. در کشور ما ۳۰ تا ۳۵ هزار مرگ در سال به دلیل آلودگی هوا رخ می‌دهد. در شهر تهران سالانه ۷ هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا داریم و در سال گذشته (۱۴۰۲) حدود ۱۲ میلیارد دلار هزینه ناشی از خسارات آلودگی هوا در کشور است و ۱۴ درصد مرگ‌های ناشی از سکته قلبی، ۱۴ درصد علت سرطان ریه و ۱۱ درصد به دلیل بیماری‌های مزمن انسدادی ریه به دلیل آلودگی هوا است.
«محمدرضا ظفرقندی» وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز همان زمان یعنی آذر ۱۴۰۳ در همایش حکمرانی فرهنگ و علم که به مناسبت چهلمین سالگرد تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی در حضور رئیس جمهوری برگزار شد، اعلام کرد: ایران سالانه حدود ۵۰ هزار نفر را به دلیل آلودگی هوا از دست می‌دهد و این هزینه انسانی آلودگی هوا است. شاید قابل تصور نباشد کل بودجه‌ای که اکنون برای تولید و درآمد نفت در سال ۱۴۰۴ در بودجه قرار دادند، ۱۱ میلیارد دلار است T، اما هزینه مالی آلودگی هوا حداقل ۱۲ میلیارد دلار است و البته برخی محاسبات تا ۲۰ میلیارد دلار هم نوشته‌اند.
مقصر پیدا نیست!
داده‌های متناقض به اینجا محدود نمی‌شود و درباره علت اصلی بروز آلودگی هوا نیز نظرات کارشناسان و مسئولان متفاوت است و اتفاق نظری وجود ندارد. در حالی که بسیاری از کارشناسان علت اصلی آلودگی هوا را وارونگی هوا و سوخت‌های فسیلی خودرو‌های فرسوده می‌دانند، بروز شاخص‌های بالای ۲۰۰ تا ۵۰۰ در تابستان که نه وارونگی هوا وجود دارد و نه ترافیک‌های سنگین زمستانی تناقض ایجاد می‌کند.
عوامل مختلفی درباره علت بروز آلودگی هوا در ایران ذکر شده است؛ مازوت‌سوزی در صنایع، استاندارد نبودن بنزین خودرو‌ها و موتورسیکلت‌ها، فرسودگی ناوگان حمل و نقل عمومی، پدیده رو به گسترش ریزگرد‌ها به خصوص با روند رو به گسترش خشکسالی هورها، تالاب‌ها و منابع آبی بزرگ سطحی از جمله دریاچه ارومیه و پدیده خشکی آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین از جمله این عوامل است، اما این که کدام عامل مهمتر و تعیین کننده‌تر است، محل بحث‌های کارشناسی و البته استان به استان و ماه به ماه مساله متفاوت است.
فاطمه کریمی مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران که سایت آن در برخی ساعات از دسترس خارج می‌شود گفته: وزش باد شدید، فعال شدن کانون‌های گرد و خاک در اطراف تهران و استان‌های همجوار موجب شکل‌گیری توده گرد و خاک و افزایش غلظت PM ۱۰ به‌ویژه در ایستگاه‌های جنوب و جنوب شرقی شهر تهران شده است. در شرایط فعلی، اغلب نقاط کشور از جمله مناطق جنوب، جنوب غرب و بخش‌های وسیعی از مناطق شرقی و نواحی مرکزی نظیر استان‌های تهران، قم و البرز درگیر پدیده گرد و غبار شده‌اند.
مهدی چمران رئیس شورای شهر تهران هم گفته: آلودگی هوا در شرایط کنونی ناشی از ترافیک و وارونگی هوا نیست بلکه گرد و غباری است که به دلیل بارش کم باران، باد و خشکی ایجاد شده و تمام این موارد باید جبران شود. این وضعیت قابل پیش‌بینی نبود، اما باید برنامه‌ریزی شود که بتوان شرایط را خنثی کرد. سخنان رئیس شورای شهر تهران در حالی است ک بسیاری از کارشناسان سالهاست نسبت به تبعات خشکسالی و از بین رفتن تالاب‌ها و آب‌های سطحی و زیرزمینی هشدار داده‌اند، پدیده‌ای که بخش مهمی از آن ناشی از دستکاری در طبیعت، سدسازی و استفاده نادرست از آب در صنایع و کشاورزی است. با این حال رئیس شورای شهر راه حل رفع این معضل را افزایش فضای سبز می‌داند، راه حلی که معلوم نیست چگونه و با صرف چه مدت زمان و چه میزان آب امکان‌پذیر است.
رضا شهبازی معاون زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور گفته است: یکی از مهمترین مناطق مشکل‌ساز، تالاب صالحیه در جنوب غربی تهران و جنوب البرز؛ محدوده‌ای بین تهران، کرج و قزوین است. این پهنه گسترده در سال‌های اخیر به مهمترین کانون گرد و غبار در غرب و جنوب غرب تهران تبدیل شده است. همچنین لکه‌هایی از کانون‌های گرد و غبار در جنوب تهران، جنوب شرق و جنوب ورامین نیز کانون‌های فعال گرد و غبار به شمار می‌روند. شرایط خشکی در این مناطق بسیار بالاست. اراضی به‌شدت خشک شده‌اند. زمانی که این خشکی با باد مناسب ترکیب می‌شود، خروجی آن چیزی است که اکنون در تهران شاهد هستیم.
تالاب صالحیه در فاصله ۱۲۰ کیلومتری غرب تهران در نزدیکی نظرآباد یکی از جا‌های دیدنی استان البرز بود که روزگاری بسیاری را برای دیدن پرندگان مهاجر مثل فلامینگو، لک لک، درنای خاکستری، پلیکان و... به این طبیعیت زیبا می‌کشاند، اما امروز خشک شده است.
گر چه اعلام وجود ریزگرد‌ها و گرد و غبار به عنوان منشا ذرات ریز معلق کمتر از ۱۰ میکرون یا همان PM ۱۰ در تابستان خشک می‌تواند قدری از علت بروز این میزان بالای آلاینده را توصیف کند، اما همزمان داده‌های سامانه پایش کیفیت هوای کشور وابسته به سازمان حفاظت محیط زیست عامل آلودگی برخی مناطق تهران را PM ۲.۵ یا همان ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون معرفی می‌کند که منشا اصلی آن معمولا سوخت‌های فسیلی در صنایع و خودروهاست و این موضوع نیز تنافض دیگری در داده‌های این مراکز رسمی اطلاع رسانی آلودگی هواست.
در مورد راه حل رفع بحران حل‌نشده آلودگی هوا با توجه به اینکه کدام عامل را موثرتر بدانیم، راه حل‌ها متفاوت است، اما دکتر عباس شاهسونی رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت گفته است: «همه راهکار‌های مدیریت آلودگی هوا در قانون هوای پاک مصوب سال ۱۳۹۶ مجلس آمده است. در این قانون سهم و مسئولیت هر دستگاه از جمله وزارت نفت، وزارت صنعت، خودروسازی‌ها، شهرداری‌ها، وزارت کشاورزی، وزارت بهداشت، سازمان محیط زیست و دستگاه‌های دیگر مشخص شده است، مساله این است که این قانون به علل مختلف از جمله نبود منابع مالی و ضعف نظارت اجرا نشده، دستگاه‌های متخلف معرفی نشده‌اند، شعبه قضایی برای برخورد با متخلفان آلودگی هوا نداریم و این قانون فقط روی کاغذ است.»
