سوریه اجازه استفاده از حریم هوایی خود را به اسرائیل در جنگ با ایران داد

اندیشکده آمریکایی استیمسون در مقاله‌ای به بررسی روابط کشور‌های عربی خلیج فارس با رژیم سوریه بعد از سقوط دولت بشار اسد پرداخته که در ادامه آمده است.

از زمان برکناری بشار اسد، موقعیت ژئوپلیتیکی سوریه در خاورمیانه و در صحنه بین‌المللی به‌طور قابل توجهی تغییر کرده است. تا سال گذشته، ایران اصلی‌ترین متحد منطقه‌ای دمشق بود، اما اکنون تهران عملاً هیچ نفوذی بر دولت جدید سوریه ندارد. 

در عین حال، پادشاهی‌های عرب حوزه خلیج فارس و اعضای ناتو که به‌گونه‌های مختلف از شورشیان سوری در طول جنگ داخلی طولانی‌مدت حمایت کرده بودند، اکنون بیشترین نفوذ را دارند. تحولات پرآشوب هفته‌های اخیر در خاورمیانه بیشتر روشن کرده‌اند که «سوریه جدید» روز به روز بیشتر به سمت غرب، ترکیه و شبه‌جزیره عربستان متمایل می‌شود.

رئیس‌جمهور سوریه، احمد الشرع، و مشاوران ارشد او تلاش برای تعمیق روابط با اعضای شورای همکاری خلیج فارس را در اولویت قرار داده‌اند؛ چرا که از قدرت مالی و ثروت هیدروکربنی این کشورها، و همچنین روابط نزدیک‌شان با واشنگتن و پایتخت‌های مهم اروپایی آگاه هستند

رئیس‌جمهور سوریه، احمد الشرع، و مشاوران ارشد او تلاش برای تعمیق روابط با اعضای شورای همکاری خلیج فارس (GCC) را در اولویت قرار داده‌اند؛ چرا که از قدرت مالی و ثروت هیدروکربنی این کشورها، و همچنین روابط نزدیک‌شان با واشنگتن و پایتخت‌های مهم اروپایی آگاه هستند.

دولت الشرع، به‌ویژه عربستان سعودی و قطر را شرکایی ارزشمند می‌داند. برای شورشیان اسلام‌گرای سابق که اکنون حاکمان سوریه‌اند، به نظر می‌رسد این راهبرد نتیجه داده است؛ چرا که اکنون عربستان و قطر به شیوه‌های گوناگون از «سوریه جدید» حمایت می‌کنند، و این حمایت‌ها چشم‌انداز دستیابی به ثبات داخلی برای کشوری ویران از جنگ و مشروعیت بیشتر بین‌المللی برای دولت شعار را بهبود بخشیده است.

در یک نشست خبری در دمشق در تاریخ ۳۱ مه، شاهزاده فیصل بن فرحان آل سعود، وزیر خارجه عربستان سعودی، در کنار همتای سوری‌اش اسعد الشیبانی اعلام کرد که عربستان و قطر برای پرداخت حقوق کارکنان دولتی سوریه کمک مالی ارائه خواهند داد. 

پیش از این نیز محمد یسر برنیه، وزیر دارایی سوریه، گفته بود که قطر — با تأیید دولت ترامپ — ماهانه ۲۹ میلیون دلار به مدت سه ماه برای پرداخت دستمزد کارکنان بخش غیرنظامی عمومی کمک خواهد کرد. 

اندکی پس از این اعلام، رئیس‌جمهور دونالد ترامپ در سخنرانی خود در ریاض در تاریخ ۱۳ مه اعلام کرد که آمریکا تحریم‌های فلج‌کننده علیه سوریه را لغو خواهد کرد — تغییری بنیادین در سیاست خارجی آمریکا. 

ترامپ همچنین در ۱۴ مه در ریاض با احمد الشرع دیدار کرد؛ نخستین دیدار میان رئیس‌جمهور‌های آمریکا و سوریه در یک ربع قرن گذشته. در تاریخ ۷ ژوئیه، دولت ترامپ اعلام کرد که برچسب تروریستی از هیئت تحریر الشام — گروه اسلام‌گرایی که الشرع در گذشته رهبری آن را برعهده داشت — برداشته شده است؛ که این اقدامی مهم در جهت تغییر رویکرد واشنگتن نسبت به سوریه پس از اسد و مشروعیت‌بخشی غرب به دولت الشرع به شمار می‌رود.

در ماه مه نیز، عربستان سعودی و قطر به طور مشترک بدهی معوقه ۱۵.۵ میلیون دلاری سوریه به بانک جهانی را تسویه کردند و بدین ترتیب، تسکین مالی قابل‌توجهی به کشوری ارائه دادند که همچنان از پیامد‌های جنگ داخلی در رنج است

سپس در تاریخ ۲۹ مه، توماس باراک، سفیر آمریکا در ترکیه و فرستاده ویژه ترامپ در امور سوریه، در کاخ ریاست‌جمهوری در دمشق با احمد الشرع دیدار کرد.

در این دیدار، توافق‌نامه‌ای به ارزش ۷ میلیارد دلار میان سوریه و کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های قطری، آمریکایی و ترکیه‌ای — شامل UCC Concession Investments، Kalyon GES Enerji Yatirimlari، Cengiz Enerji و Power International USA — به امضا رسید که قرار است ۵۰۰۰ مگاوات برق تولید کند. به گفته رامیض الخیّاط، تاجر سوری-قطری و مدیرعامل UCC، این قرارداد بیش از ۵۰ هزار شغل مستقیم و ۲۵۰ هزار شغل غیرمستقیم ایجاد خواهد کرد.

همراه با ترکیه، که سال گذشته از شورشیان اسلام‌گرایی که اسد را سرنگون کردند حمایت قاطع داشت، عربستان و قطر نقش کلیدی در متقاعد کردن دولت ترامپ برای لغو بخش عمده‌ای از تحریم‌های آمریکا علیه سوریه ایفا کردند. 

ترامپ به‌طور علنی اعتراف کرد که تصمیمش پس از گفت‌و‌گو با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه اتخاذ شده است 

ریاض، دوحه و آنکارا اکنون بازیگران اصلی در گذار شکننده سوریه و تلاش‌های آن برای تثبیت ساختار‌های حکمرانی و همچنین زمینه‌سازی برای بازگشت تدریجی سوریه به اقتصاد جهانی محسوب می‌شوند

دیپلماسی کشور‌های عرب حوزه خلیج فارس نقش اساسی در امکان‌پذیر ساختن بازتعریف جهت‌گیری رهبری اسلام‌گرای سنی دمشق به سوی شورای همکاری خلیج فارس، ترکیه و غرب ایفا کرده است؛ امری که تصویر سوریه را در پایتخت‌های غربی بهبود بخشیده و روند ادغام مجدد منطقه‌ای آن را پیش برده است. 

عربستان سعودی و قطر خود را هم به‌عنوان حامیان مالی سوریه پس از دوران بعث و هم به‌عنوان واسطه‌های دیپلماتیک میان دمشق و صحنه بین‌المللی معرفی کرده‌اند. 

سعودی‌ها همچنین دولت الشرع را شریک کلیدی در پایان دادن به قاچاق مواد مخدر و مبارزه با تروریسم می‌دانند. در ماه ژوئن، مقامات سوریه با تکیه بر اطلاعات سعودی، مقدار زیادی قرص آمفتامین را در استان‌های ادلب و حلب کشف و ضبط کردند؛ قرص‌هایی که در غیر این صورت ممکن بود به کشور‌های عربی همسایه قاچاق شوند.

مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، در توضیح تصمیم دولت ترامپ برای لغو تحریم‌ها علیه سوریه، بر خطراتی که این کشور با آن روبه‌رو است تأکید کرد. روبیو هشدار داد که سوریه ممکن بود دوباره به «جنگ داخلی تمام‌عیار و فاجعه‌آمیز» بازگردد، سناریویی که او گفت شاید تنها چند هفته، و نه چند ماه، با آن فاصله داشتیم اگر ایالات متحده اقدامی نمی‌کرد.

از دیدگاه دولت ترامپ، تغییر جهت‌گیری ژئوپلیتیکی سوریه به‌سوی غرب — و فاصله گرفتن از «محور مقاومت» تحت رهبری ایران و گروه بریکس پلاس — ظرفیت‌های زیادی برای منافع آمریکا و اسرائیل دارد

نه‌تنها سوریه در میانه‌های ژوئن جنگ اسرائیل با ایران را محکوم نکرد، بلکه دمشق به اسرائیلی‌ها اجازه داد تا از حریم هوایی سوریه برای انجام «عملیات شیر خیزان» استفاده کنند. 

اکنون گزارش‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه دولت الشرع در حال مذاکره با اسرائیل برای پیوستن به «توافقات ابراهیم» است؛ توافقی که روابط بین این دو دشمن دیرینه را عادی خواهد کرد، در ازای آنکه اسرائیل حملات خود به اهداف سوری را متوقف کند. 

با این حال، اسرائیل بر حفظ بلندی‌های جولان — که در سال ۱۹۶۷ از سوریه اشغال کرد — پافشاری می‌کند. توماس باراک، سفیر آمریکا در ترکیه که اخیراً با الشرع دیدار کرده، گفته است که رئیس‌جمهور سوریه باید با احتیاط و آهستگی گام بردارد تا افکار عمومی داخلی را تحریک نکند.

سیاست خارجی سوریه در دوران پس از اسد، تهدیدی جدی برای منافع ژئوپلیتیکی ایران به‌شمار می‌رود. در این چارچوب، ممکن است ایران به استفاده از اهرم‌های باقیمانده‌اش برای تضعیف دولت الشرع روی آورد، اگر نگوییم که برای طراحی یک کودتا تلاش کند. 

تهران روابط فعالی با برخی نیرو‌های ضد رژیم در سوریه دارد، از جمله جناح‌هایی وفادار به خاندان اسد، مانند آنچه «شورای نظامی آزادی‌بخش سوریه» خوانده می‌شود. 

همچنین، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی این ظرفیت را دارد که با حملات متقابل در سوریه، منافع اسرائیل یا آمریکا را هدف قرار دهد و بدین ترتیب، هزینه‌ای برای چرخش غرب‌گرایانه دمشق تحمیل کند.

ایران می‌تواند از مخالفت گسترده افکار عمومی سوریه با عادی‌سازی روابط با اسرائیل بهره‌برداری کند — حرکتی که بسیاری از سوری‌ها آن را خیانتی به آرمان فلسطین و انحراف از مواضع دیرینه پان‌عربیستی و ضد‌استعماری می‌دانند

علاوه بر این، ایران می‌تواند از مخالفت گسترده افکار عمومی سوریه با عادی‌سازی روابط با اسرائیل بهره‌برداری کند — حرکتی که بسیاری از سوری‌ها آن را خیانتی به آرمان فلسطین و انحراف از مواضع دیرینه پان‌عربیستی و ضد‌استعماری می‌دانند. 

اینها ستون‌های ایدئولوژیک تمامی دولت‌های پیشین سوریه از زمان استقلال از فرانسه در سال ۱۹۴۶ تاکنون بوده‌اند؛ دولت‌هایی که هیچ‌گاه تمایل یا توان پیوستن به اتحاد ترانس‌آتلانتیک را نداشتند.

واشنگتن و پایتخت‌های اروپایی کلیدی تمایل دارند سوریه‌ای باثبات را زیر سایه دولتی غرب‌گرا و همسو با اسرائیل ببینند که کشور را از مدار نفوذ ایران خارج نگه دارد. 

کاخ سفید پادشاهی‌های عرب حوزه خلیج فارس را بازیگرانی اساسی برای کمک به تثبیت سوریه تحت رهبری الشرع می‌داند. 

با این حال، با توجه به چالش‌های مربوط به مشروعیت داخلی الشرع و پویایی‌های متغیر در خاورمیانه، حکمرانی بر سوریه — حتی با حمایت غرب، ترکیه و کشور‌های عرب خلیج فارس — کار آسانی نخواهد بود.