خوارزمی؛ پیوند دیروز و فردا برای ساختن ایرانی توسعه یافته
امین عربی*- محمد بن موسی خوارزمی (قرن ۹ میلادی / قرن سوم هجری) از برجسته‌ترین دانشمندان ایرانی است که در عصر طلایی تمدن اسلامی زیست. او بیشتر عمر علمی خود را در بغداد، پایتخت خلفای عباسی، گذراند. در «دارالحکمه» مأمون عباسی، یکی از نخستین مراکز علمی-پژوهشی سازمان‌یافته جهان اسلام، به پژوهش، تدریس و نوآوری مشغول بود. خوارزمی علم «جبر» را تدوین کرد. واژه جبر (Algebra) از عنوان کتاب او «الکتاب المختصر فی حساب الجبر و المقابله» به جهان غرب راه یافت. او نقش اصلی در ترویج اعداد هندی–عربی (اعداد ۰ تا ۹) در جهان اسلام و سپس اروپا داشت و این سیستم زیرساخت محاسبات مدرن شد.
مفهوم الگوریتم به مفهوم روش‌های گام‌به‌گام در محاسبه، چنان تأثیرگذار بود که نام او «الخوارزمی» در زبان لاتین به صورت «Algorithmus» وارد شد و امروز «الگوریتم» بخش جدانشدنی علوم رایانه است. این استاد برجسته، نقشه‌های جغرافیایی دقیق‌تر از بطلمیوس تهیه کرد، زیج نجومی نوشت و در گسترش دانش رصد آسمان نقشی کلیدی داشت. خوارزمی فقط دانشمند نبود؛ او «سازمان‌دهنده علم» هم بود. شبکه‌ای از مترجمان، ریاضی‌دانان و منجمان را گرد هم آورد.
خوارزمی در مقایسه با اروپا چه‌قدر از زمان خود جلوتر بود؟
در قرن ۹ میلادی که خوارزمی «جبر» را بنیان گذاشت، اروپا در قرون وسطی بود و عمدتاً درگیر مسایل الهیاتی بود. سیستم اعداد رومی هنوز حاکم بود؛ که محاسبات پیچیده و کند داشت. روش حل معادلات خطی و درجه دوم هنوز در اروپا ناشناخته بود. ترجمه آثار خوارزمی حدود ۳۰۰–۴۰۰ سال بعد به اروپا رسید. ریاضی‌دانانی مانند فیبوناچی در قرن ۱۳ میلادی با کتاب «Liber Abaci» (کتاب حساب) روش خوارزمی را وارد کرد.
بدون میراث خوارزمی، انقلاب علمی رنسانس که از قرن ۱۴–۱۶ آغاز شد، شاید دهه‌ها یا قرن‌ها عقب‌تر می‌افتاد. به‌عبارتی، خوارزمی در برخی حوزه‌ها ۴ تا ۵ قرن جلوتر از اروپا بود شاهد ادعا روش حل معادلات، استفاده از صفر و ارقام ده‌دهی و تفکر الگوریتمی می‌باشد.
اگر خوارزمی امروز زنده بود چه می‌کرد؟
اگر خوارزمی امروز دوباره در ایران چشم باز کند، در جهانی پر از بحران و فرصت، باز هم نقش راهبر تمدن را بازی خواهد کرد. مسیر احتمالی او برای ایران امروز شامل این موارد خواهد بود. او با الگو از تجربه بغداد، دارالحکمه مدرن را با هدف تولید الگوریتم‌های حل بحران‌های واقعی ایران شامل انرژی، آب، حکمرانی داده، فساد، بحران سرمایه اجتماعی تاسیس خواهد کرد. یک مرکز علمی چندرشته‌ای، مستقل و با دسترسی جهانی از طریق انتخاب بهترین مترجمان علوم روز، داده‌کاوان و ریاضی‌دانان، مهندسان نرم‌افزار و متخصصان علوم انسانی.
او از طریق نهادینه‌کردن تفکر عددی و الگوریتم، ایران امروز را از «شعارزدگی» نجات می‌داد و آموزش عمومی را طوری بازطراحی می‌کرد که از دبستان تا دانشگاه، مردم با عدد، داده و مدل فکر کنند. یاد بگیرند مسأله‌محور باشند، نه شعارمحور. در ساخت الگوریتم‌های شفافیت، همان‌طور که او با اعداد، ارث و حساب مردم را شفاف کرد، حالا با داده و الگوریتم، ساختار‌های اقتصادی، مالی و حکومتی را نیز شفاف و کارآمد می‌کرد
او با تعریف راهی برای پیوندعمیق علم و صنعت و دولت، دانشگاه را از حالت «مدرک‌محور» خارج می‌کند و به سرعت آن را به دانشگاه نسل سوم ارتقا می‌دهد به نحوی که دانشگاه تولید فناوری، تولید ثروت و تأمین نیاز صنعت و حل مسأله حکمرانی را وظیف ذاتی خود بداند.
خوارزمی جهانی فکر می‌کند، او درب‌های علم ایران را به مراکز پیشروی جهان (آلمان، ژاپن، کره جنوبی، دانشگاه‌های برتر) وصل می‌کند. انتقال دانش را فقط واردات نمی‌بیند؛ بلکه ترجمه و بومی‌سازی می‌کند.
روش‌های او بدون تردید، ایران را از بحران‌های ساختاری بیرون می‌کشد، زیرساخت یک «تمدن دانایی‌محور» را می‌سازد، مردمی پرورش می‌دهد که برای هر مشکل، مدل و راه‌حل ریاضی طراحی می‌کنند، با دانش بومی، ایران را به یکی از قطب‌های علمی-فناوری جهان تبدیل می‌کند و میراثش در قرن‌ها آینده الهام‌بخش بشریت خواهد بود، درست مانند دیروز.
اگر خوارزمی دوباره در این خاک متولد شود، راهی می‌سازد که ما را از دل بحران‌های امروز، به آینده‌ای درخشان ببرد؛ همان‌گونه که او جهان قدیم را از تاریکی اعداد رومی به روشنایی جبر و الگوریتم رساند.
در نگاه خوارزمی ایران به کشوری تبدیل می‌شود که دانش، عدد و الگوریتم زبان رسمی تصمیم‌گیری می‌شود، مسائل واقعی با مدل علمی حل می‌شود، دانشگاه، صنعت، دولت و جامعه یک اکوسیستم یکپارچه خواهند بود، مردم قدرت حل مسئله و یادگیری پیوسته را خواهند داشت و پیوند دانشی با مراکز جهانی برقرار و فعال خواهد شد و الگوریتم‌های تخصیص منابع آب و انرژی، شفافیت مالیات، پیش‌بینی مهاجرت نخبگان و رصد فساد یکی پس از دیگری ارایه خواهد شد.
در انتهای این مسیر ایران طی چند سال به مرجع الگوریتم‌های حل بحران‌های بومی در منطقه بدل می‌شود، جوان ایرانی «حل‌کننده مسئله» می‌شود نه «منتظر کمک» و مدل خوارزمی ایرانی، الهام‌بخش کشور‌های درحال‌توسعه خواهد شد؛ درست مثل نقش او در پیوند شرق و غرب در قرون وسطی.
*پژوهشگر توسعه اقتصادی
