روابط ایران و تركیه؛فرازها و فرودها

آفتاب‌‌نیوز : رئیس جمهور ترکیه در تشریح اولویت های سیاست خارجی این کشوربر توسعه مناسبات با كشورهاي همسايه و از جمله ایران تأکید کرد و گفت:مناسبات آنكارا با تهران بر اساس روابط حسن همجواري، مداخله نكردن در امور داخلي يكديگر، احترام متقابل و تامين منافع مشترك به روند رو به رشد خود ادامه خواهد داد.

"آفتاب" نگاهی خواهد داشت به فرازها و فرودهای روابط دو کشور همسایه ایران و ترکیه :

در حال حاضر مجموعه تحولات داخلی در ایران و تركیه و تحولات منطقه ای و بین المللی سبب گردیده است كه روابط دو كشور از این نقطه عبور كند و به سطح اعتماد دوجانبه ارتقاء یابد. البته تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی باید طی گردد. 

وظیفه اصلی دیپلماسی حفظ منافع كشور در روابط با كشورها و توسعه روابط با آنان است. در این خصوص همسایگان جایگاهی ویژه دارند، زیرا چگونگی ارتباط با آنان در تأمین امنیت ملی، توسعه سیاسی و اقتصادی تأثیرات عمیقی دارد. 

در میان همسایگان ایران، روابط دو كشورایران وتركیه مبتنی بر گذشته تاریخی است. این گذشته تاریخی از فراز و نشیب های زیادی عبور كرده است كه هر یك در جای خود می تواند محل بحث و تحقیق باشد. 

هر دو كشور ایران و تركیه از موقعیت خاص استراتژیك در منطقه برخوردارند كه این موقعیت مرهون جغرافیایی است كه در آن قرار دارند. ایران پل ارتباطی تركیه به شرق و تركیه پل ارتباطی ایران به غرب است. 

در دوران قبل از اسلام آناتولی محل رقابت دو امپراتوری ایران و روم بود و هر یك تلاش می كردند با تسلط یافتن بر آن، قدرت فائقه جهان شوند. جنگ های متعدد ایران و روم گواهی بر این موضوع است. ظهور اسلام و مسلمان شدن ایرانیان این روند را تغییر داد و سبب شد مدتی مرزهای غربی ایران دور از جنگ و درگیری باشد.ظهور دولت صفوی و عثمانی در ایران و آناتولی و تحولات پس از آن سبب گردید كه روند حوادث به گونه ای شكل بگیرد كه در نهایت ایران(تبریز) به مركز تشیع و عثمانی(استانبول) به مركز تسنن تبدیل شوند و رقابت های گذشته در قالبی دیگر فرصت ظهور بیابند. وقوع جنگ های متعدد میان دو كشور ضمن این كه سبب تضعیف ایران و عثمانی گردید از روند تأثیرگذار مثبت دو كشور بر یكدیگر كاست. 

جنگ چالدران اوج این درگیری هاست. جنگی كه ظاهراً غالب و مغلوب داشته، اما واقعیت آن است كه غالب واقعی این جنگ غرب بوده است.در اینجا هدف بررسی تاریخی موضوع نیست بلكه بیشتر دست یافتن به محورهایی است كه بتوان با تكیه بر آنها به نقاط مشتركی رسید كه دو كشور را به یكدیگر نزدیك كرد. سرآغاز این روند، گذشتن از چالدران است بنابر این باید از چالدران گذشت و به جایی رسید كه دو كشور در موضوعات مختلف به نقطه ای از اعتماد متقابل برسند كه به تكیه گاه یكدیگر تبدیل شوند.
در حال حاضر مرزهای ایران و تركیه نزدیك به چهار قرن است كه مرزهای صلح و دوستی است. این طولانی ترین مرزهای صلح میان دو كشور در جهان می تواند باشد كه باید از آن برای تقویت روابط سود جست.توجه به تحولات منطقه ای نیز تأكید مجدد بر این موضوع است. 

نگاهی به تاریخ ایران و تركیه نشان می دهد كه بسیاری از تحولات دو كشور مصادف با یكدیگر و بعضاً تأثیرگذار بر یكدیگر بوده است. وقوع انقلاب مشروطه در ایران و عثمانی، ظهور رضاخان و آتاتورك در دو كشور، وقوع كودتا علیه مصدق و مندرس در ایران و تركیه در گذشته نه چندان دور و تقویت اسلام گراها در تركیه و ظهور جناح نو گرا در آنان از جمله تأثیرات دوران اخیر بوده است. 

پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران موجی از تأثیرپذیری از این انقلاب در منطقه ایجاد شد كه بیشتر از آن كه نتیجه سیاست گذاری باشد ثمره طبیعی انقلاب بود. این موضوع با تحریك غرب سبب احساس نگرانی در برخی از همسایگان ایران از جمله تركیه گردید كه در بلندمدت مشكلاتی را در روابط دو كشور ایجاد كرد. 

رسانه های غربی تفاوت نظام های سیاسی ایران و تركیه را تضاد ترجمه و سعی كردند از این موضوع برای ایجاد تنش در روابط سود جویند. این در حالی بود كه در همین دوران غرب روابطی حسنه با دشمنان كمونیست خود داشت. 

در حال حاضر مجموعه تحولات داخلی در ایران و تركیه و تحولات منطقه ای و بین المللی سبب گردیده است كه روابط دو كشور از این نقطه عبور كند و به سطح اعتماد دوجانبه ارتقاء یابد. البته تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی باید طی گردد.
در جهان معاصر توسعه یك كشور بدون توسعه همسایگان آن امكان پذیر نیست. یكی از علل گسترش اتحادیه اروپایی و پذیرش اعضای جدید، توجه به این موضوع بوده است. همكاری های اقتصادی در آ.سه. آن، نفتا و اكو نیز با توجه به این موضوع شكل گرفته است.
اتخاذ سیاست تنش زدایی جمهوری اسلامی ایران در سال های اخیر و ارائه نظریه گفت وگوی تمدن ها در كنار تأثیرات جهانی در همسایگان، خصوصاً تركیه نیز تأثیرگذار بوده است، به شكلی كه روابط دو كشور در این دوران خصوصاً در چند سال اخیر در مقایسه با دوره های قبلی ضمن دور شدن از فراز و نشیب های گذشته به دوره ای از ثبات و اطمینان رسیده است. 

البته در رسیدن به این نقطه، اتخاذ سیاست تنش زدایی تركیه با همسایگان با توجه به ضرورت تطبیق شرایط خود با معیارهای اتحادیه اروپایی نیز تأثیرگذار بوده است. در كنار این موضوع، تحولات عراق و منافع و نگرانی های مشترك دو كشور از این ناحیه نیز تأثیر خود را داشته است. 

یكی از مهمترین ابزارهای رسیدن به این هدف اجرای اصول احترام متقابل و اعتمادسازی در روابط بوده است. همكاری مثبت امنیتی در سطوح مختلف نیز در این روند تأثیرات اساسی داشته است.دامنه روابط ایران و تركیه به علت همسایگی و سطوح آن از ابعاد بسیار گسترده و وسیعی برخوردار است كه ساز و كارهای پیش بینی شده، آنها را هدایت می كند. برای نمونه روابط اقتصادی دو كشور خصوصاً در سال های اخیر گسترش زیادی یافته است. بر اساس داده های مركز آمار دولتی تركیه حجم مبادلات میان دو كشور حدود ۴۰۰/۲ میلیارد دلار است. ایران دومین تأمین كننده نفت و گاز تركیه است و با توجه به جایگاه و سهم ایران در ذخایر انرژی جهان، همسایگی و نیازهای متقابل و نوع روابط دو كشور به نظر می رسد كه در آینده یكی از نقطه های اساسی همكاری ها میان ایران و تركیه، موضوع انرژی باشد. در حال حاضر، شركت های ترك در ایران به لحاظ سرمایه گذاری، دومین رتبه را دارند و رویكرد ایران به بازسازی اقتصادی، فرصت های مناسبی برای این شركت ها در كشورمان ایجاد كرده است.گسترش روابط اقتصادی، می تواند تأثیرات عمیقی بر سایر سطوح روابط بگذارد و روابط را به گونه ای نهادینه كند كه از آسیب های احتمالی دور ماند و به نقطه اطمینان برسد.در نقطه ای كه جهان به این سو حركت می كند و در حالی كه هیچ گاه روابط ایران و تركیه از كینه های تاریخی روابط فرانسه و آلمان برخوردار نبوده است چرا نباید دو كشور به سوی تفاهم و همكاری بیشتر قدم بردارند. البته این نكته به معنای دست كشیدن ایران و تركیه از سیاست های كلان خود نیست. برای آنكارا در حال حاضر مشخص شدن تاریخ آغاز مذاكرات با اتحادیه اروپایی و در نهایت پیوستن به آن اولویت نخست سیاست داخلی و خارجی است و رسیدن به آن در واقع رسیدن به آرمان ها و آرزوها تلقی می گردد. 

ایران نیز سعی می كند ضمن حفظ استقلال سیاسی خود نوعی از توسعه اقتصادی، سیاسی را تجربه كند كه بتواند ضمن تأمین منابع و رشد اقتصادی، الگویی در جهان تك قطبی باشد. با این وجود همسایگی ایران و تركیه و نیازهای متقابل به یكدیگر به گونه ای است كه می توان برای روابط دو كشور جایگاه ویژه ای در نظر گرفت. تغییر ذهنیت و نگاه دو كشور درباره یكدیگر در رسیدن به این نقطه، حائز اهمیت است و رسانه های گروهی نیز در این مسیر، نقش اساسی دارند. ایرانیان و ترك ها تأثیرات زیادی بر یكدیگر داشته اند. نگاهی به ادبیات دو كشور، شاهدی بر این مدعاست. با وجود پاكسازی های صورت گرفته هنوز بیش از پنج هزار واژه مشترك در زبان و ادبیات دو كشور به كار گرفته می شود. در خصوص مسائل مختلف سیاسی و اجتماعی دو كشور به طور متقابل، كتابها و مقاله های متعددی منتشر می گردد. سیاستمداران، ادیبان، دانشگاهیان و روشنفكران ترك احترام ویژه ای برای ایران و فرهنگ آن قائل هستند. 

اما نكته كلیدی در روابط ایران و تركیه ضرورت تغییر ذهنیت است كه آن هم با تغییر نوع نگاه امكان پذیر خواهد بود. در تركیه تحت تأثیر تبلیغات منفی كه در ایجاد آن، آمریكا و اسراییل و عقبه های داخلی آنها نقش ویژه ای دارند، مدت ها تلاش می شود كه ایران را كشوری مداخله گر و حامی تروریسم نشان دهند. این در حالی است كه این كشورها خود عامل تقویت و حمایت از تروریسم هستند كه تحولات اخیر منطقه تا حدود زیادی آن را اثبات كرده است. 

تحولات عراق و اثبات نشدن ادعاهای آمریكا علیه این كشور و حضور اسراییل در شمال عراق پرده از بسیاری از تزویرها برداشت. این تحول سبب گردید كه حتی بخشی از بدنه لائیك كه درگذشته نگاهی مثبت به ایران نداشت، در نگاه خود تجدید نظر كند.
در ایران نیز برخی كارشناسان، تركیه را عامل آمریكا و اسراییل می دانند، در حالی كه روابط تركیه با این دو، بر مبنای تأمین منافع متقابل، ایجاد معادله با كشورها و همسایگان، لحاظ كردن شرایط خاص زمانی بوده است. تحولات عراق و رد لایحه عبور سربازان آمریكایی از خاك تركیه در مجلس این كشور و همچنین سردی نسبی روابط آنكارا- تل آویو در مقایسه با گذشته به علت مداخلات اسراییل در شمال عراق و برخی از ملاحظات دیگر حاكی از آن است كه ترك ها در تنظیم سیاست خارجی خود بیشتر منافع خود را مدنظر و از موقعیت ها درك درستی دارند. فارغ از آن باید به این نكته توجه كرد كه اسراییل، خود از عوامل تبلیغاتی كردن روابط با ترك ها بوده اند، زیرا از تبعات آن منتفع شده اند. البته بعضاً از این موضوع ترك ها نیز برای ایجاد تعادل و بهره برداری خاص استفاده كرده اند. 

به هر حال حتی اگر بپذیریم كه ترك ها با آمریكا و اسراییل روابط خاصی دارند تعامل مثبت میان تهران و آنكارا سبب دوری این كشور از اسراییل خواهد شد. 

یكی از موضوعاتی كه در ماه های اخیر در روابط ایران و تركیه مطرح و باعث بحث های زیادی گردیده است قراردادهای مربوط به ایران سل و فرودگاه امام خمینی(ره) است. دو شركت ترك در مناقصه ای برنده این دو طرح شدند، اما در اجرای آن عمدتاً با مطرح شدن مسائل امنیتی، متوقف شدند. 

با این وجود روابط ایران و تركیه فراتر از آن است كه در بن بست دو قرارداد بماند. سطح روابط و اولویت های مختلف امنیتی، اقتصادی، سیاسی به گونه ای است كه توقف در روابط را نمی پذیرد و دیر یا زود این موضوع به گونه ای كه بتواند منافع و نگرانی های طرفین را تأمین كند حل خواهد شد. 

نكته آخری كه اشاره به آن حائز اهمیت است این است كه باید بدانیم كه تقویت روابط ایران و تركیه به نفع دو كشور است. 

ماخذ: همشهری دیپلماتیك