منشور حقوق شهروندی، امید به آینده درخشان جامعه ایرانی

آفتاب‌‌نیوز : آفتاب: شهروز ابراهیمی - ارسطو فیلسوف برجسته یونانی تعبیر زیبایی دارد که که نشان دهنده دغدغه شهروندی و حقوق شهروندی در نزد این فیلسوف یونانی است مبنی براین که" دولتها به شهروندان نیاز دارند و شهروندان متولد نمی شوند بلکه خلق می شوند وآموزش ابزار اساسی این خلق است "(اندرو لاکیر و دیگران،8:1391). این جمله نشان می دهد که تا چه اندازه نقش حکومت و دولت در پرداختن به موضوع شهروندی بویژه در دنیای امروز برجسته است. نشان دهنده این است که انسان به صرف "موجود بودن وانسان بودن" متولد می شود ولی به صرف "شهروند شدن" نیاز به آموختن در راستای عهده‌دار شدن وظایف و تکالیف شهروندی دارد. استدلال ارسطو این است که: " برای انسان خوب بودن باید شهروند خوبی بود". اگر چه به اعتقاد وی ممکن است کسی شهروند خوبی باشد ولی انسان خوبی نباشد" (اندرولاکیر و دیگران،49:1391). درواقع شهروندی غریزی نیست بلکه اکتسابی است و در اینجا نقش نهادهای تعلیم و تربیت از خانواده گرفته تا متصدیان آموزش و دستگاههای دولتی بسیار اهمیت دارد. "جان دیویی آموزش دمکراتیک شهروندی را پیش نیاز اساسی یک جامعه دمکراتیک می پنداشت".
(اندرو لاکیر و دیگران،37:1391)  اصولأ آنچه که موجود انسانی را از رفتار غریزی به مدنیت و همزیستی سوق می دهد همین نقش تعلیم و تربیت است. اینکه جوامع بشری در کدام سر طیف مدنیت قرار دارند (یک سر طیف، جامعه ابتدایی و سر دیگر طیف، جامعه مدنی شکوفا)، نشان دهنده میزان رشد حقوق شهروندی است. به عنوان مثال باید دید که جوامع مختلف چگونه به همزیستی مسالمت آمیز می پردازند. آیا همزیستی مسالمت آمیز در آنها نهادینه شده است یا نه. قانون گرایی، میزان خشونت در جوامع مختلف، احترام به حق و حقوق یکدیگر، نوع حل و فصل اختلافات، میزان تساهل و تسامح، میزان احترام به حقوق قومیت ها و ملیتهای مختلف در داخل جوامع، میزان آگاهی عمومی، میزان شایسته سالاری، انسجام اجتماعی، قواعد رانندگی، گردش و چرخش نخبگان، نگاه به قدرت، همه و همه، معیارهایی هستند که نشان می دهند جوامع از چه سطح و قابلیتی از حقوق شهروندی برخوردارند.

     ما جامعه ایرانی علیرغم  داشتن بسیاری از مزایای اجتماعی، در هریک از معیارهای پیش گفته شده دارای ضعفهای زیادی نیز هستیم که می تواند ناشی از فرهنگ سیاسی و اجتماعی به جا مانده از تاریخ طولانی استبداد باشد. موانع بسیار بزرگی برسر راه نهادینگی حقوق شهروندی داریم که در درجه اول به خود ما برمی گردد و ریشه در ضعف تربیتی دارد. در اینجاست که نقش نهادهای دولتی و از جمله خود قوه مجریه سازنده است. اگر سخن ارسطو درست باشد که شهروند خلق می شود نه متولد، پس باید به تربیت شهروند در چارچوب معیارهای پیش گفته اهتمام جدی ورزید. امر آموزش درخانواده و مدرسه بسیار اهمیت دارد. به هر میزان که درجه آگاهی عمومی در جامعه زیاد باشد به همان اندازه فرد انسانی، به حق و حقوق خود بیشتر آگاه خواهد شد. از یک منظر مبارزات در جوامع و پیشرفت جوامع به درجه آگاهی بستگی دارد. جامعه ای که آگاه باشد فرد انسانی در درجه اول سعی خواهد کرد که به مبارزه با خود بپردازد و از خود شروع نماید. با غده استبدادی که در پوست و خون او باشد مبارزه خواهد نمود. فرهنگ خودرایی و استبداد فردی در حیات اجتماعی و سیاسی بازنمود می یابد. به خاطر همین، مبارزه واقعی باید از خود فرد آغاز گردد. جهاد اکبر جهاد با نفس است. اگر به دنبال ریشه استبداد هستیم این ریشه در درون ما هست نه در بیرون ما. بیرون اعم از ساختار اجتماعی و سیاسی تنها شاخ و برگهای آن هستند. وقتی که از میرزا رضای کرمانی بازجویی کردند که چرا ناصرالدین شاه را ترور کردی، او گفت که می خواستم ریشه استبدا را بخشکانم. او در واقع راه را کاملأ به خطا پیموده بود. چرا بعد از او ریشه استبداد خشک نشد و جای خود را به مستبدین بزرگتر از ناصر الدین شاه همچون رضا شاه داد. این نشان می دهد که ریشه در درون ماست و ما باید چشم بصیرت برای دیدن آن را داشته باشیم. "میان عاشق و معشوق هیچ حائل نیست، تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز" درواقع بین انسان ایرانی شیفته آزادی و معشوق آزادی، حجاب صرفأ خود ما هستیم و این ماییم که باید از میان برخیزیم. مقدمه آن، نابودی این انسان و جایگزین کردن آن با انسان دیگریست. بازتعریف هویت ها مقدمه آنست. عالمی دیگر بباید ساخت وزنو آدمی. 

     حقوق شهروندی بایستی ابتدا به دنبال آموزش مبارزه با استبداد در درون ما باشد. باید ابتدا به وجود خودرایی در درون خود آگاه باشیم و سپس به مبارزه آن برویم. مبارزه با آن، مستلزم یادگیری تساهل و تسامح، آداب شهروندی و در کنار هم زیستن، پرورش کثرت گرایی و به رسمیت شناختن تفاوتها و تنوعات، یادگیری تکالیف و وظایف، پرورش آزادی، شکوفایی استعداهای درونی، هنر و خلاقیت و نقد ساختارهای استبدادی از خانواده گرفته تا حیات اجتماعی و سیاسی می باشد. لازم است که در نهادهای آموزشی تدریس حقوق شهروندی از مقطع ابتدایی به شکل نظری و عملی گنجانده شود. امید که جامعه ایرانی با وقوف به اهمیت حقوق شهروندی، به مبارزه با فرهنگ خودرایی و استبداد در درون خود پردازد و با خشک شدن ریشه های استبداد، به تدریج شاخ و برگهای آن در فضاهای اجتماعی و سیاسی خشک گردد.

تدوین منشور شهروندی در دولت تدبیر و امید گامی بسیار بزرگ و مترقی است که انسان ایرانی را به آینده ساکنان این مرز و بوم امیدوار می سازد و نشان دهنده این است که دولت فعلی به امر مهمی اهتمام ورزیده و بدان اعتقاد جدی دارد. لازم است به این اقدام مهم دولت که درنوع خود بی سابقه و حرکتی بسیار قانون مدار و ظریف است تبریک گفت.

      امید که با گسترش آگاهی عمومی، وقوف بر وظایف و تکالیف شهروندی، جهل، بال و پر خود را جمع کرده و فرزندان ما حیات نوینی را تجربه نمایند. امید که نهادهای آموزشی و دستگاههای دولتی با قانونی کردن منشور شهروندی و آموزش آن در مدارس و تجربه عملی آن، استعداهای نهفته را شکوفا کرده و از این طریق جامعه ای آزاد و متکثر پدید آید. امید که با وقوف به اهمیت تنوع قومی و ملیتی در جامعه ایرانی و با به رسمیت شناختن هویت های زبانی و قومی، جامعه ای بسازیم که تمام ملیتها و قومهای جامعه ایرانی با کمک به شکوفایی استعداها، به ساخت جامعه ای آباد و آزاد کمک نمایند. به جای این که با انکار هویتها، واگرایی را ایجاد کنیم، به کمک شکوفایی تنوع قومی، با پرداختن به کثرت در عین وحدت، به همگرایی و میهن دوستی مثبت کمک کنیم. امید که در کنار انسان ایرانی، شهروند خوبی بسازیم. شهروند خوب بودن اهمیتش کمتر از انسان خوب بودن نیست. انسان خوب بودن کافی نیست بلکه نیاز به شهروند خوب بودن هم دارد.
موضوع اگر چه فرهنگی است و همانطوریکه گفته شد باید از خود فرد آغاز کرد وبه مبارزه با استبداد درون رفت، ولی نقش نخبگان ابزاری و سیاسی با ایجاد بسترها و قانونمند کردن آن و نهادهای آموزشی بسیار اهمیت دارد.


منابع: اندرولاکیر، برنارد کریک و جان آنت، آموزش شهروندی در نظر و عمل: یادگیری شیوه های زندگی شهروندی در چارچوب ارزش های مردم سالار، ترجمه شهروز ابراهیمی، تهران:انتشارات سبزان،1391