برزیل به دنبال جایی میان قدرت های هسته ای دنیا

آفتاب‌‌نیوز : برزيل براي نخستين بار درسال 1953 ميلادي تمايل خود به دنبال كردن اهداف غيرنظامي و نيز نظامي از طريق استفاده از توانايي هاي هسته اي را به نمايش گذاشت. اين تمايل، بيشتر ناشي از رقابت فزاينده هسته اي برزيل با آرژانتين بود زيرا آرژانتين از سال 1950 میلادی، چنين اهدافي را تعقيب مي كرد. برزيل در نخستين تلاش خود براي به دست آوردن تجهيزات و تكنولوژي هسته اي در سال 1953 ميلادي وارد عمل شد. شوراي تحقيقات ملي اين كشور، دريادار آلوارو آلبرتو را به آلمان غربي فرستاد تا سانتريفيوژهاي پيشرفته و تحقيقاتي خريداري كند اما اين روند توسط نيروهاي آمريكايي كه در آن زمان، آلمان را اشغال كرده بودند متوقف شد. برزيل يك موافقتنامه همكاري هسته اي را در سال 1955 ميلادي با آمريكا به امضا رساند و آرژانتين نيز همين كار را كرد اما در سال 1957 ميلادي، كميسيون ملي انرژي هسته اي برزيل (CNEN)، نخستين راكتور تحقيقاتي اين كشور را كه تحت موافقتنامه مذكور با همكاري آمريكا انجام مي گرفت به كار انداخت.
در اوايل دهه 1960 ميلادي، برزيل درصدد بود براي تدارك فعاليت يك نيروگاه اورانيوم طبيعي، با فرانسه وارد معامله شود اما مذاكرات آنها در سال 1964 ميلادي متوقف شد و برزيل بعدها در سال 1971 ميلادي نخستين نيروگاه خود يعني راكتور آب سبک آنگرا (1) را با كمك شركت آمريكايي
وستينگ هاوس راه اندازي كرد. در سال 1975 ميلادي، آلمان موافقت كرد كه 10 نيروگاه هسته اي و يك چرخه كامل سوخت هسته اي را در اختيار برزيل بگذارد. علي رغم آن كه تجهيزات ارائه شده از سوي آلمان، تحت پادمان آژانس بين المللي انرژي اتمي قرار مي گرفت، جامعه بين المللي نگراني هايي را درخصوص احتمال استفاده از دانش هسته اي به دست آمده از برنامه هاي غيرنظامي در برنامه هاي مخفيانه و نظامي مطرح مي كرد. علي رغم گذشت 15 سال از همكاري برزيل و آلمان در اين خصوص، برنامه هسته اي و غيرنظامي برزيل در حد يك راكتور نيمه تمام و نيز برنامه غني سازي اورانيوم منطبق بر روش جريان تند، آن هم به صورت ناموفق باقي مانده بود اما در همان زمان و همان طور كه جامعه بين المللي پيش بيني مي كرد، ارتش برزيل، برنامه هايي را برای به دست آوردن توانايي لازم در ساخت تسليحات هسته اي داشت.
اين تلاش پنهاني، زماني آغاز شد كه برزيل تحت كنترل شديد نظامي قرار داشت و به طور مخفيانه از آن به عنوان پروژه سوليموس ياد مي شد. تلاش پنهاني برزيل، شامل تحقيق بر طراحي تسليحات هسته اي، حفاري چاله اي به عمق 100 متر براي انجام آزمايش هاي هسته اي زيرزميني در يك پايگاه نظامي نزديك كاچيبو در جنگل آمازون و به كارگيري سه روش مختلف براي توليد مواد شكاف پذير تسليحاتي بود اما هيچ يك از اين فعاليت ها، تحت پادمان آژانس بين المللي انرژي اتمي قرار نمي گرفت. هر شاخه نظامي، راه مختلفي را در پيش گرفته بود: نيروي دريايي، با همكاري انستيتو تحقيقات هسته اي و انرژي (IPEN)، سانتريفيوژهاي پيشرفته براي غني سازي اورانيوم را مورد بررسي قرار مي داد؛ ارتش، راكتورهاي توليد پلوتونيوم را برگزيده بود و نيروي هوايي، تحقيق در مورد غني سازي ليزري اورانيوم، طراحي تسليحات هسته اي و ساخت سايت هاي آزمايش هسته اي را به عهده داشت. اما فقط پروژه نيروي دريايي و انستيتو تحقيقات هسته اي و انرژي موفقيت آميز بود. اين تأسيسات، يعني يك دستگاه سانتريفيوژ اورانيوم در ابعاد آزمايشگاهي در IPEN در سائوپائولو، و واحد اوليه دستگاه در ابعاد صنعتي در مركز تحقيقات آرامار نيروي دريايي در ايپرو- توانايي توليد اورانيوم غني شده لازم براي تسليحات هسته اي را دارند؛ با اين وجود، مشخص نيست كه آيا در اين دو مركز، چنين موادي توليد شده است يا خير. برزيل نيز اعلام كرده است كه تنها درصدد توليد اورانيوم غني شده با درصد كم است و اين ماده عملا براي استفاده در تسليحات هسته اي كاربرد نخواهد داشت.
رئيس جمهور وقت برزيل، فرناندو كالر دوملو كه تصميم خود براي خاتمه برنامه تسليحات هسته اي برزيل را مورد تأكيد قرار مي داد، در 17 سپتامبر 1990 ميلادي، سايت آزمايش كاچيمبو را تعطيل كرد. يك هفته بعد، وي در مقر سازمان ملل متحد اعلام كرد كه «برزيل هر نوع آزمايشي را كه دال بر انفجارهاي هسته اي باشد نمي پذيرد حتي اگر هدف آزمايش صلح آميز باشد.»

آشتي برزيل و آرژانتين
رقابت هسته اي ميان برزيل و آرژانتين همواره به علت بي اعتمادي متقابل آنان از اوايل دهه 1950 ميلادي تشديد شده است. هر دو كشور برنامه هاي هسته اي نظامي و غيرنظامي خود را دنبال مي كردند اما در اوايل دهه 1980 ميلادي، ظاهراً آرژانتين توانسته بود در كسب توانايي توليد مواد لازم در تسليحات هسته اي، حدود پنج سال از برزيل پيش بيافتد. اما با سقوط رژيم هاي نظامي در هر دو كشور، برزيل و آرژانتين عملاً به سوي خاتمه رقابت هسته اي پيش رفتند. در 18 جولاي سال 1991 ميلادي، كالر رئيس جمهور برزيل و كارلوس سائول منم رئيس جمهور آرژانتين، معاهده دو جانبه اي را به امضا رساندند كه اجازه بازرسي هاي متقابل از تجهيزات هسته اي اين دو كشور را فراهم مي كرد و زمينه تأسيس كميسيون محاسبه و كنترل آرژانتين و برزيل (ABACC) براي عملي كردن معاهده بازرسي متقابل را ايجاد مي كرد. اين معاهده، حاصل برنامه دو جانبه اعتمادسازي در بعد هسته اي بود كه در سال 1987 ميلادي آغاز شده بود. در 13 دسامبر سال 1991 ميلادي، موافقتنامه چهارجانبه اي براي ادغام سيستم بازرسي متقابل ABACC با بازرسي هاي آژانس بين المللي انرژي اتمي از سوي اين دو كشور، آژانس و ABACC در وين به امضا رسيد. مبادله مواد هسته اي و بازرسي متقابل تحت معاهده دو جانبه جولاي 1991، در پاييز سال 1992 ميلادي و به دنبال افتتاح ABACC آغاز شد. با اين وجود، بازرسي هايي كه بايد تحت موافقتنامه پادمان چهارجانبه انجام مي گرفت تا 25 فوريه سال 1994 ميلادي و تصويب آن در كنگره برزيل به تأخير افتاد و سرانجام در 4 مارس سال 1994 ميلادي به اجرا درآمد. كنگره آرژانتين، اين معاهده را در 5 اوت سال 1992 ميلادي تصويب كرده بود.
براساس معاهده چهارجانبه، ABACC و آژانس بين المللي انرژي اتمي بايد در ابتدا يك فهرست از مواد هسته اي برزيل تهيه كنند تا در بازرسي هاي آينده، ملاك قرار گيرد اما اين كار بسيار سخت است زيرا سال ها فعاليت هسته اي در IPEN و ايپرو و سايت هاي ديگر انجام گرفته است و حتي تاكنون نيز برخي از اين فعاليت ها افشا نشده اند.
اما ظاهراً اين فعاليت ها به برنامه تسليحات هسته اي برزيل كمك كرده اند. از سوي ديگر بايد به اين نكته توجه كرد كه آژانس، اختيار بررسي فعاليت هاي مرتبط با تسليحات برزيل در گذشته را ندارد، هرچند كه شواهدي درخصوص انجام تحقيقات تسليحات هسته اي در دهه 1980 ميلادي در برزيل وجود دارد. به هرحال، هرگاه تمام مواد هسته اي برزيل به صورت فهرست ارائه شوند آژانس مي تواند از آنها و نيز از بازرسي براي تشخيص انحراف هاي احتمالي يا تشخيص احتمال تمايل برزيل به استفاده نظامي از اين مواد استفاده كند.

تسليحات هسته اي
در سال 1995 ميلادي، آژانس بين المللي انرژي اتمي، بررسي مواد هسته اي و اطلاعات مربوط به طراحي تجهيزات در برزيل را به پايان رساند. ABACC برنامه بازرسي هاي ويژه از تأسيسات هسته اي برزيل را به اجرا درآورد. 81 بازرسي در سال 1996 ميلادي انجام شد و 18 بازرسي نيز بين ماه ژانويه و آوريل سال 1997 ميلادي صورت گرفت. از اواسط سال 1995 ميلادي، برزيل گام هاي بلندتري براي نشان دادن عدم تمايل به گسترش سلاح هاي هسته اي برداشته است؛ پيوستن به گروه تهيه كنندگان هسته اي و خاتمه برنامه زيردريايي هسته اي برزيل از جمله اين اقدامات است.
در دوم فوريه سال 1996 ميلادي، دريادار مائورو پريرا، وزير نيروي دريايي برزيل اعلام كرد كه اين نيرو، برنامه هاي خود را براي ساخت زيردريايي هسته اي پس از 17 سال متوقف كرده است و حتي با وجود آن كه 670 ميليون دلار در مركز تحقيقات آرامار براي ساخت اورانيوم غني شده به منظور تغذيه اين زيردريايي سرمايه گذاري شده بود اين برنامه متوقف شد. اين تجهيزات كه حدود هزار سانتريفيوژ پيشرفته را شامل مي شد، توانايي توليد اورانيوم مورد استفاده در تسليحات را داشت اما برزيل اعلام كرد كه اورانيوم را بيش از 20 درصد غني نخواهد كرد.
علي رغم تلاش نيروي دريايي براي ادامه برنامه سانتريفيوژ در آرامار، اين پروژه با مشكلات زيادي مواجه شد. در فاصله سال هاي 1995 تا 1996، نيمي از كاركنان اين مركز، از جمله دانشمندان و محققان، آنجا را ترك كردند. در پايان سال 1996 ميلادي، مطبوعات برزيل، اسناد و صحبت هايي را علني كردند كه به توصيف حوادث اتفاق افتاده در آرامار از جمله مسأله مواد راديواكتيو و آلوده شدن برخي از پرسنل در چهار سال گذشته مي پرداخت. نيروي دريايي ادعا كرد كه اين حوادث، كم اهميت بوده و در سطحي نيستند كه تحت بررسي آژانس بين المللي انرژي اتمي قرار گيرند.
مجموعه هشداردهنده ديگري از گزارش ها در ماه ژوئن سال 1997 ميلادي منتشر شد و نشان داد كه ارتش برزيل، تلاش هايي را براي آغاز مجدد ساختن راكتور آزمايشي پلوتونيوم (از نوع Mwt 5/0) در منطقه حفاظت شده طبيعي گواراتيبا (معروف به پروژه آتلانتيك) صورت داده است. درماه نوامبر سال 1996 ميلادي، زماني كه كاردوسو رئيس جمهور برزيل در خارج كشور به سر مي برد، ماركو ماسيل معاون وي تحت فشار مقامات ارتش، اين پروژه را تأييد كرد. پس از افشاي آن در ماه ژوئن، ارتش نيز اعلام كرد كه اين پروژه را متوقف مي كند.
براي اثبات وفاداري برزيل به تعهد عدم گسترش، آمريكا و برزيل در مارس سال 1996 ميلادي متن موافقتنامه همكاري هسته اي جديدي را به امضا رساندند تا جايگزين موافقتنامه مسكوت قبلي شود. به اين ترتيب تجارت هسته اي براي اهداف صلح آميز بين دو كشور ادامه مي يافت. اين موافقتنامه به وسيله آلبرايت وزير امور خارجه وقت آمريكا و همتاي برزيلي اش لامپريا در 14 اكتبر سال 1997 ميلادي به امضا رسيد. اكنون اين موافقتنامه بايد مطابق مقررات در كنگره آمريكا مورد بررسي قرار گيرد و اين كار بايد بيش از اجراي آن صورت پذيرد. آمريكا همچنين عضويت برزيل در گروه تأمين كنندگان هسته اي را مورد حمايت قرار داده است. برزيل در آوريل سال 1996 ميلادي در اجلاس عمومي در آرژانتين به اين گروه پيوسته بود.
دورنما
ادامه فعاليت هاي هسته اي از سوي ارتش برزيل، مثلاً پروژه راكتور پلوتونيوم ارتش كه در ماه ژوئن سال 1997 ميلادي افشا شد نشان مي دهد كه ارتش همچنان در مسائل هسته اي نفوذ دارد. پيش از آن كه برزيل از فهرست كشورهاي گسترش دهنده تسليحات هسته اي خط بخورد، اقدامات ديگري براي بهبود اين شرايط بايد انجام پذيرد. تصويب NPT، شفافيت بيشتر و كنترل دقيق مجموعه فعاليت هاي هسته اي از جمله اين اقدامات است. با اين وجود، برزيل قدم هاي بلندي براي تبديل شدن به عضو مطمئني در رژيم عدم گسترش برداشته است و اين كار از زمان كنار گذاشتن برنامه تسليحات هسته اي آغاز شده است.
بيل كلينتون رئيس جمهور آمريكا در زمان سفر خود به برزيل گفت: «تصميم تاريخي برزيل براي پيوستن به معاهده منع گسترش هسته اي و امضاي معاهده عدم آزمايش جامع، قابل تقدير است. در هر صورت برزيل، جايي به عنوان رهبر صلح و امنيت در جهان براي خود باز كرده است.