نوروز؛ جشن نوزایی آفرینش

آفتاب‌‌نیوز : وابستگی انسان به طبیعت بیشتر به سبب نقش و تأثیر طبیعت در زندگی اجتماعی و اقتصادی اوست. هر یک از فصل های سال نقش و اثری خاص در شکل دادن فعالیت های مردم در جامعه دارد. مثلا، زمستان سرد و پر برف و باران برای مردم جامعه های کشاورز و دامدار ایران، فصل توقف کارها در مزرعه و صحرا و کوه و کوهستان و ماندن و آرمیدن در خانه است. برخلاف آن، بهار و تابستان و اوایل پائیز،‌ فصل کار و کوشش در بیرون از خانه و کارورزی در کشتزار و کوه و دشت است. مردم کشاورز و دامپرور فصل سرما را دور از جمع و فصل بهار و گرما را با جمع و در پیوند با یکدیگر می گذرانند.
در سرزمین هایی که تنوع آب و هوایی دارند و خاکشان مستعد کشت انواع گوناگون غلات و حبوب و پرورش گونه های مختلف میوه است و هر کدام در فصل های متفاوت کشت و بهره برداری می شوند، گاهی چند نوروز یا سال نوی کشاورزی دارند،‌ مانند سال نوی کشاورزی ایرانیان در آغاز فصل پائیز و فصل بهار. بنابر نظر میرچاالیاده، این جشن ها به این معناست که تقسیم بندی زمان را آئین هایی معین می کنند که ناظر بر نگهداشت و احیای ذخایر خوراکی می باشند، یعنی آئین هایی که تداوم زندگی کل جامعه را تضمین می کنند.
نوروز ایرانیان که در آغاز فصل بهار جشن گرفته می شود پیام آور نوشدگی سال و آمدن گرما و مرگ زمستان و باززایی طبیعت و زمان خروج انسان از عالم خمودگی و پیوستن به طبیعت و شروع حیات اجتماعی دوباره در جامعه و کار دسته جمعی در بیرون از خانه و در مزرعه و باغ و بوستان است. دگرگونی طبیعت در گردش سال و نقش آن در زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم واکنش هایی نمادین در فرهنگ رفتاری مردم پدید آورده، که در مجموعه ای از آئین ها و آداب و رسوم به هنگام نوروز نمایان می شوند. بسیاری از رفتارهای آئینی و نمادین مربوط به نو سال و نوروز با اسطوره های اولیه در جامعه های انسانی سرزمین ایران ارتباط دارند و نشان دهنده رفتارها یا رخدادهایی هستند که در آغاز شکل گیری آن جامعه ها پدید آمده یا روی داده اند. نوروز ایرانیان در آغاز فروردین و فصل بهار هم جشن اهورامزدا، ایزد بزرگ دین مزدیسناست،‌که در روز اورمزد، نخستین روز از نخستین ماه سال برگزار می شود و هم روز آفرینش جهان و کائنات و انسان است. نوروز به بیان ابوریحان بیرونی، روز «نوزایی آفرینش» و به روایت شمس الدین محمد دمشقی روز «آفرینش نور» و روزی است که مردم را در این «روزی نو از ماهی نو و سالی نو، به آراسته و نوگردانیدن آنچه که گذشت زمان کهنه کرده بر می انگیزاندند» و معتقد بودند که در نوروز مقدرات مردم برای یک سال تمام تعیین و استوار می گردد.
از آیین های برخاسته زا سنت های رایج در دوران اساطیری، ‌برخی معنا و مفهوم و نقش و کارکردشان را در زندگی مردم امروزین از دست داده اند و دیگر کارآمد و سودمند نیستند و به صورت «بقایای فرهنگی» (Cultural survivals) غیرفعال بازمانده اند. برخی دیگر هنوز در زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و در حیات دینی و مذهبی و رفتارهای معنوی مردم جامعه فعال باقی مانده و نقش و معنا دارند و در انسجام و تحکیم روابط میان افراد و گروه های اجتماعی کارساز و مؤثرند. آیین های نوروزی از دسته رفتارهای فرهنگی هستند که برخی از آنها هنوز در جامعه کنونی ایران بازمانده و کم و بیش کارکرد و نقش کارآمد و سودمند خود را میان گروه هایی از مردم حفظ کرده اند.
خاستگاه و بن مایه بسیاری از رفتارهای آرمانی – آئینی مربوط به جشن نوروز و آداب نوروزی را باید در فرهنگ جامعه های باستانی و در زمان سیطره فرهنگ اساطیری جستجو کرد. این رفتارهای آئینی – آرمانی در گذر زمان دگرگونی یافته و در هر دوره و در هر مکان صورت و معنای خود را با ساختار اجتماعی – فرهنگی جامعه های آ دوره و مکان تطبیق داده و در رهگذر این سازگاری چیزهایی از دست داده و چیزهایی تازه گرفته و به شکل کنونی درآمده است.
از موضوع های مورد پژوهش در حوزه تحقیقات مردم شناسی یکی هم فرهنگ رفتارهای آئینی – آرمانی مردم در جامعه های خرد و کلان است. زمانی پژوهش در فرهنگ رتفاری مردم یک جامعه می تواند جامع و دقیق باشد که هر رفتار و هر جزء‌ و عنصر فرهنگی در کل فرهنگ جامعه و در پیوند با یکدیگر در شبکه مناسبات اجتماعی مردم نگریسته شود و انگیزه پدیداری و تداوم آن رفتار و عنصر فرهنگی و ارزش و کارکردش با عناصر فرهنگی دیگر در جامعه به طور جمعی بررسی و تفحص شود. با این حال، مردم نگار می تواند پیش از پرداختن به یک پژوهش کامل و ژرفانگر مردم شناسی، برخی از رفتارهای اجتماعی – فرهنگی و آئین ها و جشن ها و ... رایج میان مردم یک قوم یا جامعه را همان گونه که هستند به صورت جدا از رفتارهای دیگر فرهنگی در جامعه گردآوری و توصیف کند و برای بررسی ها و تحلیل های علمی بعدی مردم شناسی در کل فرهنگ، در دسترس بگذارد.
در کتاب نوروز، آئین ها و آداب و رسم های نوروزی، به ویژه آنهایی که در فرهنگ مردم ایران جنبه مشترک و همگانی دارند به صورتی کوتاه و فشرده و در حد حجم تعیین شده در مجموعه «از ایران چه می دانم؟» برای آشنایی علاقه مندان به خاستگاه و پیشینه جشن نوروز و آگاهی آنان از چگونگی برگزاری آن در گذشته و امروز بررسی و توصیف شده است. در پژوهش های مردم شناختی ریشه یابی و یافتن بن مایه های هر رفتار اجتماعی و فرهنگی و چگونگی برگاری آئین ها و جشن ها در گذشته و رنود استمرار آن در تاریخ حیات اجتماعی و فرهنگی مردم در اهمیت ثانوی قرار دارد. برای مردم شناس پژوهش در خاستگاه و پیشینه تاریخی رفتارهای فرهنگی و چگونگی آنها در گذشته خیلی مهم نیست، بلکه برای او، به گفته درست روح الامینی، بیشتر «چگونه برگزار شدن ها موضوع مطالعه است و نه چرا برگزار شدن ها!».
با این حال،‌در این کتاب برای آگاهی همگان هر جا که میسر بود به چگونه پدید آمدن و چگونه بودن آئین ها و رسم های نوروز و تحقیق و تفحص تاریخی در خاستگاه و پیشینه و بن مایه برخی از آئین های نوروزی پرداخته شده است. در پایان کاب نیز نویسنده دیدگاه کلی خود را در تحلیل مردم شناختی جشن نوروز و پیوند آئین های آن با نوشدگی سال و نقش و کارکرد هر یک آورده است. 

فهرست مطالب
پیش سخن
فصل یکم: نوروز، خاستگاه و پیشینه
1-‌ خاستگاه و پیشینه اسطوره ای
2- خاستگاه و پیشینه تاریخی
فصل دوم: نوروز، پیک های نوروزی و پیشواز رفتن
1-‌ پیک های نوروزی
2- پیشواز رفتن
3- چهارشنبه سوری
4- یادآوری مردگان
فصل سوم: ‌نوروز، آئین های نوشدگی سال
1-‌ آئین ها و آداب تحویل سال
2- آداب تحویل سال
3- آداب ایام نوروز
4- بازی ها و نمایش های نوروزی
فصل چهارم:‌ نوروز، جشن سیزده فروردین
1-‌ شماره سیزده و سیزده فروردین
2- مراسم سیزده بدر
سخن پایانی
پی نوشت
کتابنامه