در افغانستان چه می‌گذرد؟
بلند و با تحكم می‌گوید: دروغ‌های بی اساس! همین، جلسه تمام شد.
خان همان گونه وزارتخانه اش را اداره می‌كند كه سال‌ها پیش به عنوان یك جنگ سالار بر هرات حكم می‌راند. حرفش هنوز قانون است.
اما اسماعیل خان جنگ سالار حالا كارمند دولت است. اگر چه هنوز با ردای سفید براقش و دستار سفید و مشكی اش شبیه پاشا‌ها به نظر می‌رسد. دفتر كارش به نقشه‌هایی قدیمی‌از شبكه برق رسانی كابل مزین است. او باید برای ناتوانی‌هایش پاسخگوی مردم باشد و البته منتقدانش هم اعتراف می‌كنند ماموریت خان غیرممكن است.
پس از‌اینكه پنج سال پیش نیروهای آمریكایی به كمك جنگ سالاران اتحاد شمال نظیر خان رژیم طالبان را سرنگون كردند، افغان‌ها وقوع یك پیشرفت و تحولی سریع را انتظار می‌كشیدند. اما هنوز با وجود میلیون‌ها دلار كمك و وعده‌های آمریكا برای ساخت افغانستانی مدرن و توسعه یافته هنوز‌این كشور سیستم برق رسانی قابل اعتمادی ندارد. وزارتخانه اسماعیل خان تنها می‌تواند روزانه دو ساعت برق برای كابل، پایتخت فراهم كند و 90 درصد بخش‌های‌این كشور ویران اصلا برق ندارند. وزارتخانه انرژی و آب روزانه با چندین ساعت قطعی برق روبه رو است!
اسماعیل خان نمایانگر یكی از تجربه‌های بزرگ افغانستان در عصر پس از طالبان است: تبدیل جنگ سالاران به كارمندان دولت. پنج سال پیش حامد كرزای رئیس جمهوری افغانستان گفته بود: دوران جنگ سالاری به پایان رسیده است.
پس از جنگ دولت با كمك‌های آمریكا جنگ سالاران را به چشم پوشی از ارتش و قلمرو متقاعد و به آنها پست وزارت یا فرمانداری را پیشنهاد كردند تا به اولین دولت دموكراتیك افغانستان خدمت كنند.
اما با وجود اعلام كرزای، جنگ سالاران هنوز جزو قدرتمندترین نیروهای كشور به شمار می‌روند. شماری از آنها در شهر و شهرك‌های افغانستان سنگر گرفته اند، مهمات جمع آوری می‌كنند، به قاچاق تریاك می‌پردازند و به نیروهای پلیس ضربه می‌زنند. آنهایی هم كه حالا در كابل حضور دارند می‌توانند به راحتی شبه نظامیان خود را از نو به خدمت فراخوانند. تا آن زمان، اثری از آنان نخواهد بود.
چندی پیش برنامه توسعه سازمان ملل متحد كه پروژه‌ای را با هدف خلاصی كشور از شر جنگ سالاران و شبه نظامیان غیرقانونی پیش می‌برد، اعلام كرد كه دست كم 500 عضو دولت كرزای مستقیما با گروه‌های نظامی‌غیرقانونی ارتباط دارند. البته اعضای كابینه، فرمانداران و نمایندگان مجلس در‌این آمار به حساب نیامده اند. برنامه سازمان ملل نمی‌تواند‌این اعضای پرنفوذ دولت را هدف انتقاد خود قرار دهد.
آریان كوئنتیر مشاور استراتژیك برنامه توسعه سازمان ملل معتقد است: ما اصلا كله گنده‌ها را متهم نمی‌كنیم. چنین كاری در حال حاضر خودكشی سیاسی محسوب می‌شود.
ارتش‌های بزرگ خصوصی
مقامات سازمان ملل می‌گویند یكی از موانع اصلی بر سر خلع سلاح شبه نظامیان كریم خلیلی جنگ سالار سابق است كه حالا رهبر اقلیت رنج كشیده <هزاره> محسوب می‌شود. خلیلی حالا معاونت كرزای را برعهده دارد و به عنوان نماینده دولت در پروژه سازمان ملل برای انحلال گروه‌های غیرقانونی نظامی‌معرفی شده است.
سازمان ملل می‌گوید بیش از 2 هزار گروه نظامی‌غیرقانونی در افغانستان وجود دارد و تعداد مردان مسلح آنها به 180 تا 200 هزار نفر می‌رسد. حقوق اكثر آنها از سود حاصل از تجارت تریاك پرداخت می‌شود. آنچه كه باقی می‌ماند خرج ساخت خانه‌هایی بزرگ و مجلل در كابل می‌شود.
تریاك تنها راه پول درآوردن جنگ سالاران نیست، آنها غیرقانونی از مردم مالیات یا رشوه می‌گیرند، به زور اخاذی می‌كنند و در‌ایست‌های بازرسی عوارض طلب می‌كنند. كسی جرات شكایت از آنان را ندارد، و در موارد معدودی كه مردم جان به لب می‌شوند و به دولت پناه می‌برند توهم فرو می‌ریزد: جنگ سالار و نزدیكانش خود فرمانداراند و پلیس.
در دهات و حومه شهرها كه اثری از قدرت دولت مركزی وجود ندارد جنگ سالاران و رهبران قبایل، امنیتی ظاهری را برقرار می‌كنند.
شماری از مقامات ولایت‌ها هم به همكاری با طالبان متهمند. خبرنگار روزنامه تایمز كه یك كارت حافظه كامپیوتر ارتش آمریكا را در بازار شهر بگرام خریداری كرده بود، فاش كرد در یكی از فایل‌های آن نام 13 مقام رسمی‌فاسد در شش استان وجود داشته كه هنوز بر سر شغل خود هستند. در میان آنها فرماندار، معاون فرماندار، رئیس پلیس و مشاوران امنیتی وجود داشتند. در میان موارد اتهامی‌آنان عضوگیری برای طالبان، استخدام اعضای طالبان در دولت، آدم ربایی،ایست‌های بازرسی غیرقانونی، اقدام به ترور و قاچاق تریاك وجود داشت.
خلیلی و اسماعیل خان رسما ارتش خود را منحل كردند و سلاح‌های سنگین خود را تحت نظارت سازمان ملل به دولت تحویل دادند. اما خلیلی به تازگی جلوی گسترش برنامه خلع سلاح به استان بامیان را گرفته است، بامیان منطقه تحت نفود او بوده است. طبق گزارش سازمان ملل بامیان پناهگاه دست كم 15 گروه شبه نظامی‌غیرقانونی است.
حامد كرزای هم نمی‌تواند به طور موثری با‌این شبه نظامیان مقابله كند، چون پلیس و ارتش او قدرت اندكی خارج از كابل دارند.
شوهی اوگاوا رابط ژاپنی برنامه خلع سلاح سازمان ملل در افغانستان می‌گوید: ارتش هنوز ضعیف است و اوضاع پلیس از آن بدتر. تا موقعی كه دولت امنیت را بازنگرداند، مردم احساس راحتی نمی‌كنند تا سلاح را بر زمین بگذارند.این وضع ناامیدكننده است.
سازمان ملل از سال 2003 تاكنون 57 هزار قبضه سلاح سبك و نیمه سنگین و 12 هزار قبضه سلاح سنگین را جمع آوری كرده است. نزدیك به 63 هزار شبه نظامی‌خلع سلاح شده اند . نزدیك به 1200 جنگ سالار و فرمانده تاكنون سلاح‌های خود را تحویل داده اند.
احمد جان نوزادی یكی از مقامات سازمان ملل می‌گوید: اما خلع سلاح به معنی گرفتن تمامی‌مهمات آنان نیست. حتی شبه نظامیان مثلا خلع سلاح شده از بخش اعظم تسلیحات خود را مخفیانه نگهداری می‌كنند.
طبق برآورد‌های سازمان ملل هنوز بین 5 تا 10 میلیون قبضه اسلحه در افغانستان وجود دارد. نیروهای آمریكایی و ناتو هر روز انبارهای بزرگ مهماتی را پیدا می‌كنند كه متعلق به طالبان است.
تلاش‌های اخیر سازمان ملل برای خلع سلاح شبه نظامیان در پنج استان - از جمله هرات- به طرزی غم انگیز شكست خورده است. تنها تعداد اندكی سلاح قدیمی‌جمع آوری شده و مقامات محلی و پلیس همكاری نمی‌كنند. وقتی یكی از مقامات سازمان ملل از دولت كمك خواست، از دفتر كرزای‌این پاسخ را دریافت كرد: ما نمی‌توانیم كمك كنیم؛ خودتان انجام دهید.
خلیلی مانند اسماعیل خان می‌گوید كه به دولت متعهد است، اما میراث دو دهه جنگ داخلی و حضور طالبان در جنوب و شرق كشور او و دیگران را فلج كرده است. خلیلی بر خلاف اسماعیل خان وجود فساد و رشوه گیری در دولت تحت تسلط جنگ سالاران را انكار نمی‌كند.
او 56 ساله است و در قصر دولتی گلخانه در جنوب كابل با ما صحبت می‌كند. دستار نقره‌ای بر سر كرده، كت شیك آبی پوشیده و شلواری سفید پا كرده است. می‌گوید: توقعات مردم بالاست، جنگ با تروریسم همه توان دولت را گرفته و نمی‌توان برای رفاه و راحتی ملت كاری كرد.
خلیلی ادامه می‌دهد: تاریخ افغانستان پر بوده از جنگ‌های قبیله‌ای. افغان‌ها تا زمانی كه گروه رقیب خلح سلاح نشود، سلاح بر زمین نمی‌گذارند. ناامنی باعث می‌شود مردم به تفنگ احساس نیاز كنند. آنها سلاحشان را به دولتی تحویل نمی‌دهند كه نمی‌تواند از آنها مراقبت كند. افغان‌ها تجربه‌های تلخ گذشته را فراموش نكرده اند.
او به تجربه گروه هزاره اشاره می‌كند. آنها مسلمانانی شیعه‌اند و از دید شمار زیادی از سنی‌های افغانستان مرتد به حساب می‌آیند. شمار زیادی از هزاره‌ها در زمان حكمرانی طالبان قتل عام شدند و دهكده‌هایشان ویران شد.
او می‌گوید سلاح‌های غیرقانونی در بامیان جمع آوری شده و در انبارهایی كه توسط فرماندهان پیشین كنترل می‌شود نگهداری می‌شوند. اگر چه دیپلمات‌ها می‌گویند خلیلی رهبری‌این فرماندهان پیشین را برعهده دارد.
خلیلی به محدودیت‌های نقش جدیدش در دولت آگاه است. او می‌گوید: آن زمان من توانایی اقدام سریع داشتم. احساسات خلیلی شبیه اسماعیل خان است. آهی می‌كشد و می‌گوید: بدبختانه، دیگر به راحتی قبل نمی‌توانم تصمیماتم را انجام دهم.
13 سال بدون برق
عجب خان دو سال تمام تالارهای تاریك وزارت انرژی و آب را بالا و پایین رفت تا بتواند خانه اش را با برق روشن كند. كوتاه است و قوی هیكل. ریشی سیاه صورتش را پوشانده است. تلاش‌های دوساله او نشان می‌دهد كه مردی صبور است.
اما شكیبایی هم حدی دارد و او دیگر خسته شده است. می‌گوید: فامیل و آشنای وزیر نیستم و همین بزرگترین مشكل است. در‌این دو سال از حقوق ماهیانه اندكم 320 دلار خرج رشوه كرده ام. هر كارمندی برای یك امضای كوچك <شیرینی> می‌خواهد. شیرینی اصطلاح عامیانه رشوه است.
و هنوز خانه او برق ندارد. 13 سال است كه برق ندارد. از همان موقعی كه جنگ داخلی خطوط برق را در غرب كابل ویران كرد، خانه عجب خان خاموش است.
همراه عجب خان ده‌ها مرد عصبانی دیگر بیرون وزارتخانه تجمع كرده اند. خان برگه‌ای را نشانم می‌دهد كه با نوار چسب رویش را پوشانده تا پاره نشود. از امضا پر است. امضای كارمندان دون پایه 4 دلار خرج برداشته و میان پایه‌ها 10 دلار. معاون وزیر 20 دلار می‌گیرد تا امضا كند.
عجب خان می‌گوید: اولین چیزی كه آنها می‌پرسند‌این نیست كه چگونه می‌توانم كمك تان كنم. آنها می‌گویند: چقدر می‌توانی بدهی؟ مشكل دیگر من آمریكا است.
او تاكید می‌كند: آمریكایی‌ها به ما قول كشوری مدرن را دادند، اما حالا همه از آنها ناامید شده اند. پول‌های آمریكایی به جیب جنگ سالاران و مقامات بلندپایه دولت می‌رود. چیزی به ما نمی‌رسد.
اسماعیل خان - جنگ سالار وزیر شده -پس از شنیدن گزارش‌هایی از رشوه گیری كارمندانش خود را شگفت زده نشان می‌دهد.
او می‌گوید: به هر جا كه می‌گویند رشوه گیری رخ می‌دهد می‌روم و از مردمی‌كه در انتظار امضا هستند می‌پرسم‌ایا از شما رشوه خواسته اند؟ جواب همه منفی است.اینها ادعاهایی بی پایه و اساس اند كه مردم ناامید از سال‌ها جنگ پخش می‌كنند. آنها توقعاتی غیرواقعی دارند كه ما نمی‌توانیم از عهده شان بر بیاییم.
اسماعیل خان به غیر از فساد با مشكل بزرگتری هم دست و پنجه نرم می‌كند. ژنراتورهای پر سر و صدای خصوصی برق تعدادی از خانه‌ها و مغازه‌ها را فراهم می‌كند، اما در مناطق فقیرنشین - 30 تا 40 درصد شهر - اصلا برقی وجود ندارد.
كمبود برق زمستان امسال بیشتر از گذشته خواهد بود. سازمان توسعه بین المللی كمك‌های خود به وزارتخانه را برای خرید سوخت دیزلی نیروگاه‌ها كاهش داده است. آنها طی دو سال گذشته 130 میلیون دلار سوخت خریده بودند، اما كمك‌های آنان به تدریج كاهش یافت و حالا تنها چند روز دیگر به پایان سوخت نیروگاه‌های كابل زمان باقی مانده است. مقامات آمریكایی می‌گویند كمك‌های آنان به وزارتخانه برای‌این بود كه آنها برای تهیه سوخت زمان داشته باشند. با شروع زمستان و خشك شدن رودخانه‌ها اوضاع وزارت انرژی و آب واقعا بحرانی می‌شود.
اسماعیل خان می‌گوید: وزارت دارایی قول كمكی 34 میلیون دلاری را داده است. خان امیدوار است كمك كننده‌های بین المللی بقیه نیاز وزارتخانه را تهیه كنند.
مساله جمعیت را نباید فراموش كرد. در دسامبر 2001 كه طالبان سقوط كرد جمعیت كابل تنها 500 هزار نفر بود. اما با بازگشت تبعیدی‌ها از‌ایران و پاكستان جمعیت شهر حالا به 4 میلیون نفر می‌رسد. خانه‌ها و مغازه‌های جدیدی ساخته شده اند و همه برق می‌خواهند.
یك دیپلمات غربی می‌گوید: نه اسماعیل خان و نه هیچ كس دیگری در جهان می‌تواند‌این مسائل را حل كند. رشد جمعیت بسیار بالا بوده و زیرساخت‌ها تماما ویران شده اند. افغانستان 20 سال زمان نیاز دارد.
مهندسین غربی مستقر در افغانستان می‌گویند از 9 هزار كارمند وزارتخانه انرژی و آب تنها 5 نفر آنها تخصص فنی دارند. خود خان كه فارغ التحصیل آكادمی‌ارتش است، از متخصصان آنقدر سوال می‌پرسد تا چیزی یاد بگیرد.
خان به شكایات كارمندان وزارتخانه اش كه در اتاق كنفرانس جمع شده بودند گوش داد و بعد برایشان یك ساعت سخنرانی كرد. او در پایان نتیجه گرفت: مشكلات ما بزرگ اند، اما ما با وجود كمبود منابع جراتمان را از دست نمی‌دهیم.
بعد از آن او سوار تویوتا لندكروزی شد تا از نیروگاه برقی در حومه شهر بازدید كند. او با انرژی از مهندسان سوال می‌كرد و دستورات تازه می‌داد. حتما موقعی كه هرات و پنج استان دیگر را در اختیار داشت همین گونه بود.
از او درباره شبه نظامیانش می‌پرسم كه پس از جنگ آنها را مرخص كرده است. چشمانش می‌خندند و مشتاقانه و آرام می‌گوید: آه ... مجاهدین. آنها هنوز منتظر دستور هستند. مجاهدین تا زمان مرگ به من وفادار می‌مانند.
اسماعیل خان وزیر انرژی و آب و جنگ سالار سابق به آرامی‌می‌گوید: اگر یك بار دیگر از آنها بخواهم برای آزادی كشورم به من كمك كنند، فریادهای بلند آنها را از هرات خواهی شنید. آنها می‌آیند.
