اعتدال: اعتقاد همیشگی بازرگان
آفتاب: نام مهندس مهدی بازرگان نخست وزیر دولت موقت انقلاب منصوب امام خمینی (ره) با انقلاب عجین است. با این همه مشی او در همان دوران مشی اعتدال و حرکت گام به گام بود. بازرگان در آخرین کنفرانس مطبوعاتی دولت موقت در زمان استعفای دسته جمعی که آن را «مجلس خداحافظی دولت با ملت» خواند نیز با اشاره به شعر زیبای ایرج میرزا ضرورت حرکت گام به گام و تمایل خود به این مشی را به تاکید مطرح کرد و یکی از دلایل کناره گیری از این مسئولیت را تندروی‌های برخی افراد دانست که انتظارات فراتر از توان از دولت دارند.
همزمان با سالروز فوت بازرگان، از مهندس ابوالفضل بازرگان خواسته‌ایم خاطراتی را از وی برایمان نقل کند:
آفتاب: مهندس بازرگان را یکی از مظاهر تعادل دانسته‌اند. او در تمامی مراحل تحصیل در ایران و خارج، دوران مبازره، دوران خدمات اداری و همینطور در دوران همکاری با دکتر مصدق و در نهایت در زمان تصدی دولت موقت انقلاب همواره بر مشی مبازره و حرکت گام به گام تاکید داشت. از این نظر نیز همواره و در هر زمان با برخی از تندروی ها مواجه بود. شما خاطره‌ای را به یاد دارید در این باره و در برخورد مهندس با این رویکرد تا برایمان تعریف کنید؟
ابوالفضل بازرگان: تأکید مهندس بازرگان بر حرکت گام به گام در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی سرچشمه گرفته از اعتقاد آن روانشاد به ضرورت تحول و تکامل تدریجی براساس ناموس خلقت و تجربه بشری بود. او از جمله می‌گفت که حتی خداوند قادر مطلق – که هر چیزی با اراده و فرمان او بلافاصله هستی می‌یابد – آسمان‌ها و زمین (جهان هستی) را در 6 روز (دوره) آفریده است و در مورد جوامع بشری نیز هرگونه تحول، تکامل و توسعه فراگیر، موزون و پایدار نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و پیمودن مراحل لازم با صبر و حوصله و متانت بوده، حرکت‌های شتاب‌زده و تند (به اصطلاح انقلابی) حتی اگر نتایج مطلوب زودرس داشته باشد، پایدار و توسعه پذیر نخواهد بود.
من اکنون نمی‌توانم به مورد مشخصی درباره برخورد مهندس بازرگان با تندروی‌ها اشاره کنم ولی می‌دانم که ایشان در دیدار با رهبر فقید انقلاب در پاریس نیز بر پیشنهاد مبارزه و فتح سنگر به سنگر مواضع برای تغییر رژیم سلطنتی به نظام جمهوری تأکید کرده بود...
آفتاب: مهندس بازرگان حتی در زمان نمایندگی مجلس شورای اسلامی دوره اول هم مورد برخی جفاها واقع می‌شد. واکنش ایشان در خلوت به این رفتارها چه بود؟
ابوالفضل بازرگان: مهندس بازرگان سیاست‌ورزی و مبارزه سیاسی را با آگاهی کامل نسبت به همه دشواری‌ها و مخاطرات آن، از جمله زندانی شدن و مورد آزار و اهانت و تهمت و ناسزا قرار گرفتن پذیرفته و انتخاب کرده بود و انتظار همه‌گونه جفاکاری را داشت. در منش او کینه‌ورزی جایی نداشت و به یاد ندارم که از او حتی در خلوت، نفرین یا دشنام درباره مخالفان و دشمنانش شنیده باشم. به عکس، او به سادگی از تقصیر مخالفانی که به او روی می‌آوردند می‌گذشت و به آنان محبت و خدمت می‌کرد. او در واکنش به تندروی‌ها و انحرافات نظری و عملی از اصول و ارزش‌ها کوشش می‌کرد که برخورد تعالی‌بخش فرهنگی داشته باشد و از طریق آموزش، آگاهی بخشی و نصیحت از این گونه حرکات جلوگیری کند و انقلاب را به مسیر معقول و بر پایه آموزه‌ها و ارزش‌های اسلامی برگرداند.
آفتاب: روزهای پایانی عمر مهندس بازرگان همراه با خاطراتی است که هر کدام از یاران و نزدیکان وی مطالبی را از آن دوران به یاد دارند. شما از این دوران و سفارش ها و وصیت های مهندس، موردی را بیاد دارید؟
ابوالفضل بازرگان: زنده‌یاد مهندس بازرگان باور استواری به دموکراسی و کار جمعی برای تمرین و یادگیری آزادی و دمکراسی داشت و برای تحقق آرمانهایش سازمان‌های متعدد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را پایه‌گذاری کرد. او با آن که به لحاظ اندیشه، بینش، منش و رفتار برجسته بود و در تراز بالاتری نسبت به اعضا و بسیاری از پایه‌گذاران آن سازمان‌ها قرار داشت، هیچگاه تلاش نمی‌کرد که کاری را، هر چند که ابتکارش از آن وی بود به تنهایی انجام دهد یا به نام او تمام شود.
در آخرین جلسه شورای مرکزی نهضت آزادی ایران با حضور مهندس بازرگان، کمی پیش از سفر وی به خارج و پرواز ابدیش به سوی معبود، هنگامی که از او راجع به نحوه تصمیم‌گیری در غیاب وی درباره آینده نهضت آزادی نظر خواسته شد، گفت که هر تصمیمی که شورای مرکزی بگیرد مورد قبول و تأییدش خواهد بود. مهمترین سفارشش حفظ انسجام و تلاش و تصمیم‌گیری جمعی بود. همین کوشش و خواست او درباره توزیع و گردش مدیریت و مسئولیت و قائم نشدن هر سازمان به یک فرد، باعث شد که عمر نهضت آزادی با درگذشت دبیر کل آن به پایان نرسد...
