ملکه هلند در هیرکانی؛ شگفت‌انگیز یا هولناک؟!
چندی پیش حسین آقاخانی، استاد دانشگاه و فعال محیطی زیستی در گزارشی که در روزنامه سازندگی منتشر شده، گفته بود که تکثیرکنندگان پالونیا این درختان را به مناطق جنگلی به‌ویژه جنگل‌های هیرکانی برده‌اند و بخشی از این مناطق را به کاشت و پرورش این درخت اختصاص داده‌اند، آن هم درست در سالی که جنگل‌های هیرکانی ایران در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.
وی این‌گونه را یک‌گونه مهاجم می‌داند و معتقد است اگر هدف از توسعه کاشت این‌گونه، ترمیم زیستگاه‌های جنگلی است، چرا کاشت خیلی از گیاهان بومی مثل انجیلی بین مردم ترویج نمی‌شود.
ملکه هلند در جنگل هیرکانی
پالونیا نام علمی گیاهی است که اصطلاحاً ملکه هلند نامیده می‌شود. از هفت گونه‌ای که از این گیاه در دنیا وجود دارد، ۶ گونه بومی کشور چین است و یک‌گونه هم در لائوس و ویتنام پراکنش دارد. این درخت در آسیای جنوب شرقی مثل ژاپن و چین بسیار محبوب است. برای مثال در شهر توکیو، این درخت در حاشیه خیابان‌ها به‌عنوان یک درخت زینتی کاشته می‌شود.
این درخت غیربومی نزدیک ۲۰ سال است که گاه و بیگاه در ایران کاشته می‌شود. اما دلیل مخالفت با توسعه کاشت این گیاه چیست؟
مخالفان پالونیا می‌گویند این گیاه سطح برگ پهنی دارد، از همین رو، تبخیر آب در این گیاه بالاست و آب زیادی را می‌طلبد و با این شرایط آبی که ما در آن قرار داریم، مناسب ایران نیست. نکته دیگر، مهاجم بودن این گیاه است. برخی نگرانی‌ها از این وجود دارد که این گیاه به علت توان بالای ریشه‌زایی، اجازه فعالیت به گیاهان دور و بر خود را نمی‌دهد. از همین رو، آقاخانی معتقد است در معرفی پالونیا به اکوسیستم‌های کشور ما نیز هیچ‌یک از شرایط و ضوابط رعایت نشده و ارزیابی ریسک نیز انجام نشده است.
واردات بذر، قلم و نهال پالونیا در کشور ممنوع است
واقعیت این است که در بحث گیاهان غیربومی در دنیا قوانین بسیار سختگیرانهای وجود دارد. بسیاری از کشورها به‌هیچ‌عنوان اجازه نمی‌دهند که هر بذری و گیاهی وارد کشورشان بشود. برای نمونه، گمرک آمریکا به‌هیچ‌عنوان اجازه نمی‌دهد بذر یا گیاهی وارد خاک این کشور شود مگر آنکه مجوز داشته باشد. در استرالیا نیز ورود گونه‌های گیاهی تابع ضوابط سختگیرانهای است.
در ایران نیز اگرچه قوانین خوبی برای حفاظت از تنوع زیستی وجود دارد، اما متأسفانه به‌علت برخی سودجویی‌ها، آن‌گونه که باید و شاید اجرا نمی‌شود. برای نمونه، آزولا یک گیاه غیربومی است که وارد اکوسیستم تالاب انزلی شد و سال‌هاست به‌عنوان یک بلای خانمان‌سوز، حیات تالاب را با مشکل روبه‌رو کرده است.
احمد چراغیان، مدیرکل دفتر پایش و تحلیل خطر سازمان حفظ نباتات می‌گوید: سال گذشته اعلام کردیم که واردات بذر و قلم و نهال درخت پالونیا در کشور ممنوع و کشت این محصول غیرقانونی است. در حال حاضر نیز موضع ما تغییری نکرده است. این تصمیم ما نیز در کمیته‌ای گرفته شد که در آن اساتید دانشگاه و صاحب نظران و کارشناسان حضور داشتند. بر اساس این تصمیم، فقط گونه‌هایی از پالونیا که در داخل کشور است و در گرگان روی آن کار شده است، در صورتی که مرکز تحقیقات جنگل‌ها و مراتع بررسی کند و مشخص شود برای یک منطقه، مشکلات زیست محیطی و تهاجمی ندارد، اجازه کشت و پرورش دارند.
وی توضیح داد: یعنی هر کسی بخواهد پالونیا را پرورش دهد یا تکثیر کند، باید به سازمان جنگل‌ها و مراتع استانش درخواست بدهد که می‌خواهم این‌گونه را بکارم، نظر شما چیست؟ موافقید یا مخالف؟ استان هم باید این موضوع را بررسی کند. اگر گفت مشکل محیط زیستی ندارد و از نظر آب مصرفی، کشت پالونیا قابل توجیه است، مراتب را به سازمان حفظ نباتات اعلام و آنگاه مجوز صادر می‌شود.
با توسعه و کشت پالونیا مخالفیم
خسرو ثاقب طالبی، عضو هیئت علمی موسسه مرکز تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور نیز در مورد پالونیا می‌گوید: پالونیا بسیار سریع‌الرشد است و مصرف آبی بالایی هم دارد. از نظر تکثیر، ریشه‌دوانی و جست ریشه و پاجوش‌ها، مشکلاتی را در عرصه رویش‌گاهی ایجاد می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: پالونیا از جمله گونه‌هایی است که موسسه جنگل‌ها و مراتع کلاً نظر مثبتی روی آن ندارد. یکی به علت نیاز آبی بالا و دوم، کیفیت چوبش که خیلی با کیفیت نیست. شاید از نظر کمی، حجم چوب آن بالا باشد، اما از نظر کیفیت، چوب آن مرغوب نیست. سوم هم به علت نوع ریشه‌زایی و تولید زیاد پاجوش‌ها، بعداً ممکن است مشکل‌ساز شود.
به گفته وی، موسسه تحقیقات جنگل‌ها نظر و مخالف خود را با توسعه و کشت پالونیا به مرکز تحقیقات گرگان که در آن پالونیا کشت و تکثیر می‌شود، اعلام کرده است. از نظر سازمان جنگل‌ها و مراتع، کاشت این درخت بدون مطالعه دقیق به صلاح نیست و بهتر است تحقیقات بیشتری انجام شود.
عضو هیئت علمی موسسه مرکز تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور با بیان اینکه برخی افراد این درخت را در کنار و حاشیه جنگل و جلگه‌ها پرورش می‌دهند، متذکر می‌شود: با این کار امکان دارد که این گیاه به داخل جنگل‌ها راه پیدا کند. من خودم شاهد بودم که در اعماق جنگل یک دفعه یک پالونیا به‌صورت تک درخت بین راش و توسکا و بقیه درختان ارزشمند جنگل ظاهر شده است.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان از این‌گونه برای تقویت فضای سبز شهری استفاده کرد نیز گفت: بر اساس مطالعاتی که در سال‌های گذشته انجام شده است، به‌جای گونه‌هایی مانند پالونیا، می‌توان از صنوبرها استفاده کرد که سال‌های سال استفاده شده و کلون‌ها و ارقام آنها با توجه به هر منطقه، تعیین شده است. چرا روی همین‌هایی که کار کردیم و نتیجه گرفته‌ایم، کار نکنیم؟
ثاقب طالبی ادامه می‌دهد: صنوبر و پالونیا هر دو آب‌دوستند، ولی نیاز آبی صنوبر کمتر از پالونیا است. این موضوع به‌ویژه با توجه به کم‌آبی در محیطهای شهری، بسیار مهم است. کاشت این درخت برای مطالعه در جایی مانند باغ گیاه‌شناسی مشکلی ندارد، ولی اینکه پارکی را به کاشت آن اختصاص دهید، به جهت نیاز آبی بالا و مسائلی که گفته شد، توصیه نمی‌شود.
پالونیا یک راه چاره است
اما محمد آلازمنی، گیاه‌پزشک و رئیس ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی منطقه غرب گرگان که سال‌ها روی پالونیا کار کرده است، نظری متفاوت دارد.
وی می‌گوید: در کشوری که به جنگل آن از سال گذشته استراحت داده‌اند و نمی‌توان از آن چوب برداشت کرد در حالی که سه میلیون مترمکعب در سال چوب نیاز دارد، چاره کار یک گیاه سریع‌الرشد است.
وی ادامه می‌دهد: من مسئول یک ایستگاه تحقیقاتی کشاورزی هستم که در آن پالونیا تولید می‌شود. این گیاه ۳۰ سال پیش توسط دانشگاه منابع طبیعی گلستان وارد کشور شد. کاشت آن هم در عرصه‌های جنگلی، هم خصوصی و هم در فضای سبز توسط دانشگاه انجام شده است.
آلازمنی انتقادات نسبت به بی‌کیفیت بودن چوب پالونیا را قبول ندارد و می‌گوید: چوب این درخت ارزشی یک و نیم برابر سایر چوب‌ها دارد. کشش، مقاومت به آتش‌سوزی و آفت، از جمله مزیت‌های آن است و هرکس این درخت را با مقاصد تجاری پرورش داده، راضی بوده است. چون قطر یک درخت هفت‌ساله پالونیا با یک بلوط ۴۷ ساله برابری می‌کند.
وی می‌گوید: اگر مخالفت و مشکلی برای توسعه و پرورش گیاه وجود دارد، چرا سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفظ نباتات رسماً اعلام نمی‌کنند؟
این گیاه‌پزشک با بیان اینکه در جایی که من کار می‌کنم، درخت ۱۵ ساله ۱۳۰ سانتی‌متر قطر پیدا کرده است، توضیح می‌دهد: درختی با چنین قدرت تولید چوب مرغوبی که دارد، از قابلیت استفاده در صنایع مختلف چوب و حتی پلیمر برخوردار است.
وی در پاسخ به برخی انتقادات که می‌گویند انجیلی جایگزین بهتری نسبت به پالونیاست نیز اظهار داشت: انجیلی به درخت آهن معروف است. چون چوبی بسیار سخت و قوی دارد، ضمن آنکه سرعت رشد پایینی دارد. در حالی که با یک بار کاشت پالونیا، ۱۰ دوره یعنی ۵۰ سال می‌توانید آن را برداشت کنید. دوره اول در ۶ سال و بعد از آن هر ۵ سال می‌توان چوب برداشت کرد.
رئیس ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی منطقه غرب گرگان متذکر می‌شود: این گیاه به روزی یک لیتر آب نیاز دارد. ولی آیا ما باید این آب را به درخت بدهیم؟ خیر! این درخت با ریشه‌های قوی و رونده‌ای که دارد، خود در عمق خاک به‌دنبال آب می‌رود.
وی با بیان اینکه مزیت دیگر این درخت برگ‌های بزرگ آن است گفت: چون این برگ سمی نیست و سه درصد ازت دارد، هم برای خاک‌برگ مناسب است، هم برای خوراک دام. ضمن اینکه این درخت گل‌دهی خوبی دارد که برای پرورش زنبور عسل عالی است. سایه‌اندازی، اصلاح، تقویت خاک و قدرت تصفیه بالا از جمله مزایای این درخت است.
آلازمنی در پاسخ به این سؤال که گفته می‌شود این گیاه، یک‌گونه مهاجم است می‌گوید: از هر درخت این گیاه ممکن است بیش از ۳ تا ۴ میلیون بذر بریزد، اما یک بذر از آنها سبز نمی‌شود. ولی وقتی درخت را کف‌بر می‌کنید و غلبه جوانه اصلی از بین می‌رود، جوانه جانبی جست می‌زند و به‌سرعت رشد می‌کند. ولی آیا رشد بالای درختی که می‌توان از چوب آن بهره برد، مزیت است یا عیب؟
برخی کارشناسان می‌گویند کیفیت چوب پالونیا به‌شدت پایین است، به‌طوری که در خارج کشور از آن تنها برای ساخت تابوت استفاده می‌کنند، در حالی که آلازمنی می‌گوید: اگر این چوب کیفیت پایینی دارد، چرا نجار برای آن پول می‌دهد و قیمت آن یک و نیم برابر چوب‌های دیگر است؟ ضمن اینکه به خاطر سریع‌الرشد بودن آن، نیازی به مجوز برای قطع درخت نیست.
وی با بیان اینکه ما امسال در اردیبهشت‌ماه همایش ملی پالونیا را در دانشگاه گلستان برگزار کردیم، در آن همایش دو روزه و با وجود آنکه برای بسیاری از منتقدان پالونیا دعوت‌نامه شخصی فرستادیم، کسی حضور پیدا نکرد که دلیلی برای مخالفت ارائه کند.
با وجود مواضع موافق و مخالف، توسعه پالونیا موضوعی جدی است و می‌طلبد سازمان متولی مانند جنگل‌ها و مراتع، حفظ نباتات، حفاظت محیط زیست، پدافند غیرعامل و مراکز دانشگاهی و پژوهشی هر چه سریع‌تر این موضوع را بررسی و تکلیف آن را مشخص کنند. در اینکه این گیاه مزیت‌های نسبی مانند سرعت رشد بالا، تولید چوب، برگ و گل مفیدی دارد، شکی نیست، اما نباید این را نادیده گرفت که مصرف آب بالایی دارد و رشد سریع و ریشه‌زایی آن می‌تواند اکوسیستم جنگلی را تهدید کند.
به نظر می‌رسد باید در سریع‌ترین زمان ممکن، تحقیقات و ارزیابی ریسک دقیقی از سوی نهادهای متولی در مورد پالونیا انجام شود؛ نکند اتفاقی بیفتد که قابل جبران نباشد.
