برزخ برجامی
روابط ایران و اتحادیه اروپا در دو، سه ماه اخیر سیر نزولی داشت. چندین عامل در کاهش کیفیت روابط دو طرف تاثیر داشت. بر اثر افزایش تشنجات در منطقه خلیج فارس و تنگه هرمز، برخی کشورهای اروپایی تصمیم گرفتند از برخی متحدان منطقه‌ای خود حمایت و پشتیبانی کنند. شهادت سردار سلیمانی و موضع‌گیری نامناسب و ناپسند برخی پایتخت‌های اروپایی...
واکنش‌ها به حمله تلافی‌جویانه ایران به پایگاه عین‌الاسد در عراق و البته گام پنجم اقدامات تقابلی ایران در چارچوب برجام و اقدام سه کشور اروپایی در کلید زدن فرآیند حل اختلاف برجام، عواملی بودند که در افول روابط دو طرف نقش داشتند. در همین شرایط تحولات در راس اتحادیه اروپا هم در حال روی دادن بود و فدریکا موگرینی، نماینده عالی پیشین اتحادیه اروپا در سیاست خارجی جای خود را به جوسب بورل داد. همزمان در بریتانیا هم بوریس جانسون با دیدگاهی متفاوت از دیدگاه سیاست خارجی دولت پیشین روی کار آمد و بعد از برگزاری یک انتخابات زودهنگام، جایگاه خود را به عنوان نخست‌وزیر تثبیت کرد. به علت این تغییر و تحولات در اتحادیه اروپا، تیم جدید سیاست خارجی اروپا، هنوز به درستی در مقام خود جا نیفتاده بودند تا بتوانند در قبال تحولات اخیر یک موضع حساب شده و قاطع اتخاذ کنند و بتوانند نظرات اروپایی‌ها را برای حفظ روابط با تهران تجمیع کنند.
موضع‌گیری لندن در ماه‌های گذشته، از جمله پیوستن به ائتلاف تحت رهبری امریکا در خلیج فارس یا ادعای آمادگی برای پذیرفتن توافق ترامپ به جای برجام، باعث افزایش شکاف در موضع‌گیری‌های اروپا شده بود. جوسب بورل در شرایطی به تهران سفر کرد که تنش‌های ماه‌های اخیر تا اندازه‌ای فروکش کرده است؛ بعد از حمله تروریستی امریکا در فرودگاه بین‌المللی بغداد که باعث شهادت سردار سلیمانی شد و واکنش ایران به این اقدام در حمله به پایگاه عین‌الاسد، دست‌کم به شکل موقت رویارویی‌ها متوقف شده است. جوسب بورل هم به عنوان نماینده عالی جدید اتحادیه اروپا در سیاست خارجی در مقام خود مستقر شده و جا افتاده است.
بعد از سفر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران به هندوستان و دیداری که در آنجا میان بورل و ظریف انجام شد، نماینده اتحادیه اروپا برای مذاکرات تکمیلی به تهران سفر کرده است تا راهکاری برای بهبود شرایط روابط ایران و اتحادیه اروپا پیدا کند. به گمان من یکی از اصلی‌ترین خواسته‌های بورل در شرایط کنونی این است که ببیند تا چه اندازه می‌تواند تهران را قانع کند تا اقداماتی را که جمهوری اسلامی ایران ممکن است در قالب گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای در چارچوب برجام بردارد، متوقف کند. این احتمال وجود دارد که اروپایی‌ها برای اینکه ایران را به توقف اجرای گام‌های تقابلی ترغیب کنند، پیشنهاداتی برای فعالیت اینستکس مطرح کنند. البته قطعا پیشنهادات و امکاناتی که اروپایی‌ها در نظر دارند، بسیار کمتر از سطح انتظار و توقع ایران است.
بعد از شکست طرح امانوئل مکرون، رییس‌جمهور فرانسه، به دلیل مخالفت امریکا، اروپایی‌ها چندان دست خود را برای ابتکارهای تازه بدون همکاری دولت ایالات متحده امریکا باز نمی‌بینند. اما در عوض مشاهده می‌کنند که ایران نه‌تنها گام پنجم را اعلام کرده، بلکه گمانه‌زنی‌هایی در مورد احتمال خروج ایران از پیمان عدم اشاعه (NPT) در صورت ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد مطرح می‌شود. اروپایی‌ها بعد از مدت‌ها تعلل در اجرای تعهدات‌شان مطابق برجام، باز هم به تکاپو افتاده‌اند که ارزیابی کنند آیا در چارچوب توانایی‌های‌شان می‌توانند امتیازهایی به ایران بدهند که ایران را به نگه داشتن اقدامات تقابلی‌اش راضی کنند؟ تصور من این است که سفر جوسب بورل به تهران، در واقع نوعی ارزیابی و زمینه‌سنجی برای بروکسل است که چگونه و با چه امتیازاتی ممکن است بتواند ایران را به تعدیل مواضع راضی کند. در واقع نتایج این سفر، زمینه‌ای برای مذاکره میان کشورهای اروپایی خواهد بود تا بتوانند بر اساس ارزیابی از خواسته‌های تهران، ابتکارها و پیشنهادهایی در حد توان خود برای کسب رضایت تهران ارایه دهند. قطعا ادامه این مذاکرات در چارچوب مذاکرات مربوط به کمیسیون مشترک برجام با ایران ادامه خواهد یافت. هر چند قرار بود که نشست ماه جاری میلادی برای کمیسیون مشترک برجام به بررسی مکانیسم حل اختلاف درخواست شده توسط سه کشور اروپایی بپردازد، اما حالا با فروکش کردن نسبی تنش‌ها، هشدار ایران مبنی بر خروج از پیمان عدم اشاعه و اعلام عدم همراهی چین و روسیه با سه کشور اروپایی برای ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت، اروپایی‌ها تلاش خواهند کرد تا مذاکرات را به سمت کسب رضایت ایران، برای حفظ وضع موجود و شاید بهبود شرایط اجرای برجام سوق دهند.
به نظر می‌رسد که در شرایط کنونی در تهران و بروکسل، نگاه غالب این باشد که در صورت عدم تکرار تحولات غیرقابل پیش‌بینی، همچون اقدام تروریستی اخیر امریکا، شرایط موجود برجام دست‌کم تا زمان انتخابات بعدی ایالات متحده امریکا حفظ شود. اروپایی‌ها احساس می‌کنند که رقبای دونالد ترامپ از حزب دموکرات، نگاهی نزدیک‌تر به اروپایی‌ها در مورد برجام دارند و علاقه‌مند هستند که این توافق را حفظ کنند. به اضافه اینکه اروپایی‌ها مطمئنا به این نتیجه رسیده‌اند که ارجاع پرونده برجام به شورای امنیت، یک امتیاز و هدیه سیاسی برای دونالد ترامپ در آستانه انتخابات است که هم تبلیغات انتخاباتی او را تقویت می‌کند و هم اجازه می‌دهد که سیاست‌های آشوب‌زا و تنش‌آفرین واشنگتن در منطقه آسیای غربی و خلیج فارس تقویت شود.
هر چند استفاده از اینستکس در جهت عادی‌سازی روابط تجاری تهران و اروپا، فعلا ممکن به نظر نمی‌رسد، اما اروپایی‌ها ممکن است گام‌هایی عملی همچون اقدامی که اخیرا از سوی سوییس انجام شد را پیشنهاد کنند و از ایران بخواهند که فعلا برای اجرای گام‌های تندتر در قبال کاهش تعهد خودداری کند.
