خون قاعدگی، از کاربرد در رفع ناباروری تا درمان دیابت

دکتر سمیه کاظم‌نژاد در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان این که سلول درمانی یکی از روش‌های درمانی جدید است که برای درمان بسیاری از بیماری‌ها پیشنهاد شده است، گفت: این روش درمانی، روزبه‌روز رو به گسترش است و افق‌های جدیدی را برای حل برخی از مشکلات پیش روی محققان گذاشته است. در سلول درمانی از منابع سلولی مختلفی از جمله مغز استخوان، بافت چربی و خون بند ناف می توان استفاده کرد.

وی گفت: به نظر می‌رسد مردم بیشتر با خون بندناف آشنایی داشته باشند. خون بند ناف نوزاد حین زایمان قابل جمع آوری و نگهداری است تا پس از ارزیابی‌های لازم اگر در آینده فرد به بیماری مبتلا شد از آن بهره مند شود.

وی درباره روش‌های مختلف استخراج سلول‌های بنیادی گفت: استخراج سلول‌های بنیادی از مغز استخوان روشی دردناک است زیرا در این روش تهاجمی، مغز استخوان لگن خاصره بیرون کشیده می‌شود و ممکن است باعث ایجاد التهاب شود. به دست آوردن سلول‌های بنیادی از چربی نیز به این صورت است که بافت چربی با لیپوساکشن برداشته می‌شود که این هم روش تهاجمی است. استخراج خون بند ناف دردناک نیست اما فقط در بدو تولد ذخیره آن امکان‌پذیر است و اگر کسی در حین زایمان مادر، خون بند ناف نوزاد جمع آوری نشود، مجددا امکان جمع آوری نمونه جهت استحصال سلولهای بنیادی وجود ندارد.

به گفته‌ی دکتر کاظم‌نژاد، خون قاعدگی یک منبع غنی از سلول‌های بنیادی است که نخستین بار سال ۲۰۰۷ این منبع سلولی معرفی شد.

برنده جایزه مریم میرزاخانی درباره تحقیقات پژوهشگاه ابن‌سینا درباره سلول‌های بنیادی خون قاعدگی گفت: ما یک سال بعد از معرفی خون قاعدگی به عنوان منبع سلول‌های بنیادی، شروع به تحقیقات درباره آن کردیم. این منبع نه مثل خون بند ناف است که فقط یک بار شانس نمونه‌گیری از آن وجود داشته باشد و نه مثل دو منبع دیگر، نیازمند روش‌های تهاجمی است. اگر در یک ماه امکان نمونه گیری میسر نشود، در ماه بعد می‌توان نمونه را جمع‌آوری و ذخیره کرد. سلول‌هایی که از خون قاعدگی به دست می‌آید توانایی تکثیر بالایی دارند و در شرایط آزمایشگاه می‌توانیم تعداد زیادی از آن‌ها را تکثیر کنیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه ابن سینا ادامه داد: ما طی این سال‌ها مطالعات مختلفی را بر روی این سلول‌ها انجام دادیم و در تمامی مطالعات نیز سلول‌های بنیادی مغز استخوان را به عنوان گروه کنترل در نظر گرفتیم. حدود ۱۰ سال است که مطالعات مختلفی را بر روی این سلول‌ها از لحاظ ویژگی‌ها، توانایی تکثیر، توانایی تمایز بین بافتی(تبدیل به رده‌های بافتی)، امکان تومورزایی و ...انجام دادیم. در دنیا هم مطالعات مختلفی بر روی این سلول‌ها انجام شد. بعد از انجام مطالعات آزمایشگاهی و مطالعات حیوانی متعدد به سراغ مطالعه فاز بالینی رفتیم تا ببینیم این سلول‌ها در انسان می‌توانند برای درمان بیماری به کار بروند یا خیر. زمینه اولی که انتخاب کردیم درمان ناباروری بود.

وی گفت: در همین باره، به سراغ خانم‌هایی رفتیم که کاهش ذخیره تخمدان دارند. این افراد قاعدگی دارند ولی هنگام باروری مقدار کمی تخمک از راه آی‌وی‌اف ممکن است به دست بیاید که این تخمک‌ها کافی نیست. بنابراین نهایتا شانس بارداری آن‌ها ۱۰ درصد است. این خانم‌ها نهایتا چون به IVF هم پاسخ نمی‌دهند تنها راهی که برایشان می‌ماند استفاده از تخمک اهدایی است که برای برخی از خانواده‌ها پذیرش تخمک اهدایی آسان نیست.

کاظم‌نژاد افزود: در نتیجه ما به این فکر افتادیم که با توجه به قابلیتی که این سلول‌ها دارند به احیای توان تخمدان آن خانم‌ها کمک کنیم. بنابراین ما سلول‌های بنیادی را از منبع خون قاعدگی این خانم‌ها به دست آوردیم و در شرایط آزمایشگاه تکثیر دادیم و سپس تست‌های مختلف کنترل کیفی را بر روی آن‌ها انجام دادیم. نهایتا این سلول‌ها به داخل تخمدان آن‌ها تزریق شد. این مطالعه بر روی ۱۵ خانم انجام شد و نتایج شگفت‌انگیزی از آن به دست آمد. در هفت مورد از این خانم‌ها، بارداری دیده شد و چهار مورد از این هفت مورد بارداری طبیعی بود یعنی به IVF نیاز پیدا نکردند. از میان این هفت نفر دو نفر سقط کردند و پنج نفر صاحب فرزند شدند که از میان فرزندان آن‌ها دو نفر دختر بودند و سه نفر پسر. گروه کنترل دوباره ‌IVF را تکرار کردند که در میان آن‌ها نیز یک مورد بارداری با IVF رخ داد. این نشان می‌دهد پروتکلی که ما برای نخستین بار در دنیا پیاده کردیم توان بارداری را به ۴۶ درصد خانم‌های مورد بررسی بازگرداند. این یک نتیجه شگفت‌انگیز در حوزه‌ی درمان ناباروری است.

این جنین شناس با بیان این که نتیجه پژوهش در یک مجله آمریکایی با ضریب تاثیرگذاری بالا منتشر شده است گفت: با توجه به نتایج رضایت بخش فازهای پیشین مطالعات بالینی، هم اکنون در فاز ۳ کارازمایی بالینی هستیم و برای اطمینان از نتیجه مطالعه‌ی قبلی ۹۰ بیمار را برای گروه اصلی و ۹۰ بیمار را برای گروه کنترل انتخاب کرده‌ایم. با توجه به نتایجی که به دست آوردیم و قابلیت‌هایی که سلول‌های بنیادی خون قاعدگی دارند، بانک سلول‌های بنیادی خون قاعدگی را از حدود یک سال پیش راه‌اندازی کردیم تا خانم‌ها با هدف حفظ باروری و حفظ سلول‌های خود در بیماری‌هایی که در آینده و یا در زمان یائسگی ممکن است به آن دچار شوند سلول‌های خود را ذخیره کنند. بانک خون بند ناف با سابقه ترین و شناخته‌ ‌شده ترین بانک سلولی در دنیا و ایران است که به طور متوسط سلول‌های بنیادی در این بانک‌ها حدود ۲۰ تا ۲۵ سال نگهداری می شود. یعنی درست زمانی که خانم به سن باروری می‌رسد این سلول‌ها چندان قابلیت استفاده برای خود فرد را ندارند. اما بانک سلولی خون قاعدگی این قابلیت را دارد که سلول‌های فرد را در سن باروری نگهداری کند تا اگر در زمان یائسگی از تزریق این سلول‌ها برای درمان بیماری‌ها استفاده کند.

وی خاطرنشان کرد: قابلیت این سلول‌ها در درمان بیماری‌های مختلف همچون دیابت، پارکینسون، نارسایی‌های قلبی و ... در دنیا در حال بررسی است. تمرکز ما در حال حاضر بر روی درمان ناباروری و حفظ باروری است اما تصمیم داریم با توجه به مطالعات محققان کشورهای دیگر، مطالعات خود را در حوزه‌های دیگر نیز گسترش دهیم.

کاظم‌نژاد در پایان درباره علت پایداری جهاد دانشگاهی در طول چهل سال گذشته گفت: جهاد دانشگاهی با این هدف تاسیس شد که جهادگران آن به دنبال فناوری‌های نوینی بروند که برحسب نیاز جامعه و همراستا با آن چه که در دنیا سرآمد است، باشد تا نهایتا آن را به محصول یا خدمت بالینی برای رفع نیازهای مردم تبدیل کنیم. هدف دانشگاه، آموزش دانش به روز دنیا در حیطه های مختلف علمی به دانشجویان رشته‌های مختلف است ولی هدف نهادهایی مانند جهاد دانشگاهی این است که صنایع، خدمات بالینی و فناوری‌هایی را معرفی و عرضه کند که نهایتا بتوان از آن‌ها برای خود جامعه استفاده کرد. نتیجه فعالیت‌های محققان جهاد دانشگاهی در جامعه دیده می‌شود و همین باعث می‌شود که اعضای آن انگیزه بیشتری برای ادامه دادن اقداماتشان داشته باشند.