به صدا درآمدن زنگ خطر برای خشک شدن چشمه‌های کارستی
توسعه پایدار زمانی رخ می‌دهد که در اجرای عملیات عمرانی، آینده‌ای مطلوب برای جوامع بشری تصور شود به گونه‌ای که در آن شرایط زندگی و استفاده از منابع، بدون آسیب رساندن به یکپارچگی، زیبایی و ثبات نظام‌های حیاتی، نیازهای انسان را برطرف می‌سازد.
این در حالی است که در ایران به دلیل خشکسالی و نبود مدیریت، گویی ما با نوعی "انتقام طبیعت" مواجه شدیم؛ هر جا که آب بی رویه برداشت کردیم زمین، نشست و هر جا به انتشار گازهای گلخانه‌ای توجه نکردیم با قهر آسمان مواجه شدیم و آنجا که کمر به آلوده کردن آب‌ها بستیم، با مرگ و مهاجرت آبزیان روبرو شدیم.
به گفته رضا شهبازی مدیر کل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، بر اساس آخرین داده‌های منتشر شده از سوی این سازمان، از تعداد ۶۰۹ دشت کشور، حدود ۵۰۰ دشت دارای آب‌های شیرین هستند و به جرات می‌توان گفت که در حال حاضر هیچ دشتی در کشور وجود ندارد که در آن آب شیرین موجود باشد ولی با پدیده فرونشست مواجه نباشد.
برخی مطالعات نشان می‌دهد که حجم ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر در ایران در ۵۰ سال اخیر حدود ۷۰ درصد کاهش پیدا کرده است و با این کاهش شدید ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر، استفاده از سیستم‌های شیرین سازی آب‌های شور نظیر آب دریا را به عنوان یک ضرورت اجتناب ناپذیر برای تأمین آب آشامیدنی مطرح شده است.
استفاده از این روش در برخی موارد سرمایه‌گذاری‌های زیادی را می‌طلبد ولی به طور کلی میزان سرمایه‌گذاری اولیه طرح‌های آب شیرین کن آب دریا به عوامل متعددی چون ظرفیت شیرین‌سازی و کیفیت آب خام دریا بستگی دارد و این عوامل تعیین کننده در حجم سرمایه‌گذاری ثابت اولیه است. از سوی دیگر کیفیت آب دریا نیز به شاخص‌هایی مانند شوری، کدورت، آلودگی‌های صنعتی و شهری وابسته است.
از سوی دیگر افزایش شوری آب دریا به دلیل افزایش فشار پمپ‌های مورد نیاز برای فرایند "اسمز" معکوس، به طور مستقیم هزینه‌های مربوط به شیرین‌سازی آب را افزایش می‌دهد. گفته می‌شود که شوری آب خلیج فارس به عنوان یکی از دریاهای آزاد، از ۴۸۰۰۰ میلی‌گرم در لیتر در برخی مناطق تجاوز می‌کند که این امر شیرین سازی آب این حوضه را دشوارتر از دیگر دریاهای آزاد یا اقیانوس‌ها می‌کند.
حالا برای فرار از این بحران، کشور به دنبال منابع آبی جدید با نام آب "کارست" است تا به دنبال حل معضل مصرف بهینه منابع آبی موجود. ولی به باور محققان اگر در زمینه مصرف و برداشت منابع آب کارستی مدیریت و برنامه ریزی نشود، با مخاطراتی همچون برداشت آب‌های زیر زمینی مواجه خواهیم شد به گونه‌ای که در استان‌های "کرمانشاه"، "لرستان"، "فارس" و "همدان" این حجم آب، زمانی بسیار قابل ملاحظه بود که با بهره‌برداری بی‌رویه بسیاری از چشمه‌ها که مظاهر کارست زنده بودند، خشک شدند و فروچاله‌ها به عنوان یک زنگ خطر به صدا در آمده است.
کمال طاهری زمین شناس و پژوهشگر حوزه آب‌های کارستی ا با بیان اینکه هیچ گونه آمار و داده درستی از اینکه چه حجمی از منابع آب ایران، آب کارستی است در دسترس نیست، گفت: ولی حجم عظیمی از جریان پایه رودخانه‌ها، چشمه‌ها و آب شرب شهرهای بزرگی همچون شیراز و کرمانشاه از کارست تامین می‌شود و بسیاری از روستاهای غرب ایران، استان فارس و برخی مناطق خراسان شمالی، آذربایجان و... از آب‌های کارستی برای آشامیدن، باغداری و کشاورزی استفاده می‌کنند.
وی ادامه داد: چشمه‌های بزرگ و پر آبی همچون "شش پیر"، "ساسان"، "تنگ براق" در فارس و "بل" در هورامان سالیانه چند صد هزار لیتر بر ثانیه خروجی آب با کیفیت در حد آب بطری شده دارند. با همه اینها ما هنوز شبکه پایش کمی و کیفی مناسبی برای آبخوان‌های بزرگ کارستی کشور را طراحی نکرده‌ایم و در معادلات بیلان آب، آب‌های کارستی را نادیده می‌گیریم و در بسیاری از موارد به حساب نمی‌آوریم ضمن آنکه موازنه بیلان را به آب برگشتی کشاورزی نسبت می‌دهیم.
به حساب نیامدن حجم آب کارست و برداشت آن برای سیراب شدن
کمال طاهری زمین شناس و پژوهشگر حوزه آب‌های کارستی با بیان اینکه هیچ گونه آمار و داده درستی از اینکه چه حجمی از منابع آب ایران، آب کارستی است در دسترس نیست، گفت: ولی حجم عظیمی از جریان پایه رودخانه‌ها، چشمه‌ها و آب شرب شهرهای بزرگی همچون شیراز و کرمانشاه از کارست تامین می‌شود و بسیاری از روستاهای غرب ایران، استان فارس و برخی مناطق خراسان شمالی، آذربایجان و... از آب‌های کارستی برای آشامیدن، باغداری و کشاورزی استفاده می‌کنند.
وی ادامه داد: چشمه‌های بزرگ و پر آبی همچون "شش پیر"، "ساسان"، "تنگ براق" در فارس و "بل" در هورامان سالیانه چند صد هزار لیتر بر ثانیه خروجی آب با کیفیت در حد آب بطری شده دارند. با همه اینها ما هنوز شبکه پایش کمی و کیفی مناسبی برای آبخوان‌های بزرگ کارستی کشور را طراحی نکرده‌ایم و در معادلات بیلان آب، آب‌های کارستی را نادیده می‌گیریم و در بسیاری از موارد به حساب نمی‌آوریم ضمن آنکه موازنه بیلان را به آب برگشتی کشاورزی نسبت می‌دهیم.
طاهری خاطر نشان کرد: من بعد از دو دهه کار عملی در بخش آب و به ویِژه کارست در غرب ایران بعید می‌دانم سنجش درستی از میزان آب کارست در مطالعات حوضه‌های آبریز ایران تهیه شده باشد یا حداقل اگر هم باشد قابل دسترس نیست. شاید تعجب آور باشد اگر بگویم ما هنوز نقشه مقدماتی از آبخوان‌های کارستی کشور را نداریم. تنها استناد ما برای وجود کارست، همان حدود ۱۲ درصدی است که از گستره‌های سازندهای با قابلیت کارست شوندگی توسط مرکز ملی مطالعات و تحقیقات کارست کشور تهیه شده است.
وی با بیان اینکه علی‌رغم مناسب بودن این نقشه و سالیان متمادی تلاش و بررسی برای تهیه این کار بزرگ، ما هیچ تقریبی از میزان آبخوان‌های تحول یافته کارستی و حجم ذخایر آبی در اختیار نداریم، یادآور شد: این در حالی است که هرگاه از تامین آب درمانده می‌شویم بدون شناخت حجم ذخایر کارست ناچار به حفاری چاه‌های آهکی هستیم و البته در بسیاری از مناطق تنها راه برون رفت از بحران هم همین چاه‌ها هستند.
این محقق حوزه آب دانش کشور از معادلات هیدرولیکی جریان در محیط‌های کارستی، عمق کارستی شدن، وسعت کارست شدگی و ضخامت توده‌های کارستی را در حد صفر دانست و یادآور شد: با این حساب نمی‌توان عدد و رقم درستی برای حجم آب کارست عنوان کرد ولی با این همه، حداقل می‌توان گفت در استان‌های "کرمانشاه"، "لرستان"، "فارس" و "همدان" این حجم آب، زمانی بسیار قابل ملاحظه بود که با بهره برداری بی‌رویه بسیاری از چشمه‌ها که مظاهر کارست زنده بودند، خشک شدند و فروچاله‌ها به عنوان یک زنگ خطر به صدا در آمده است.
جایگاه کارست در تامین منابع آبی در خشکسالی
وی در خصوص جایگاه این منابع در خشکسالی گفت: سیستم‌های کارستی هم نسبت به خشکسالی‌های پی در پی و تغییرات اقلیمی حساس هستند. با این تفاوت که اگر مناطقی در معرض تغییرکاربری‌های مخرب و جنگل‌تراشی نباشند و حوضه آبگیر آنها به هم ریخته نشده باشد از ذخیره آبی مناسبی برخوردارند.
طاهری با تاکید بر اینکه کارست‌های تحول یافته و کانالی به نسبت کارست افشان در برابر خشکسالی‌های بلند مدت دوام کمتری دارند، اضافه کرد: این حوضه‌ها در کم بارشی‌های مقطعی می‌توانند دوام بیاورند و آب شرب ساکنان محلی را تامین کنند اما در حال حاضر آبخوان‌های کارستی در بسیاری از نقاط برای تامین آب از طریق چاه‌های عمیق مورد توجه قرار گرفته‌اند به گونه‌ای که از دو دهه قبل تاکنون بیش از ۱۰۰چاه کارستی در منطقه غرب ایران حفاری شده است که واقعاً در تامین آب در شرایط اضطراری و بحران راهگشا بوده‌اند.
وی تاکید کرد: حفر هر چاه کارستی به اندازه یک پروژه مهم تامین آب اهمیت عملیاتی و راهبردی دارد اما در واقعیت کارشناسان کارست در کمیته‌های کارشناسی با کمترین امکانات فعالیت می‌کنند و عملاً همه چیز به نفع فعالیت‌های سازه‌ای است تا "کارست‌شناسی".
به گفته این محقق حوزه آب‌های کارستی، یک چاه کارستی که بر اساس تجارب کارشناسی حفر می‌شود، می‌تواند یک شهر یا چندین روستا را از بی آبی برهاند با این حال هنوز آبخوان‌های کارستی در حساب و کتاب آب کشور جایگاهی ندارند و فعلاً فقط مصرف می‌شوند.
طاهری به وضعیت آب‌های کارستی مدفون اشاره کرد و یادآور شد: همه این موارد گفته شده در کارست پوشیده با آبرفت به مراتب بدتر است و دانش ما از کارست‌های مدفون عملاً هیچ است. در بسیاری از نواحی فعلاً کارست می‌تواند نیازهای آبی را تامین کند هرچند که بسیاری از چشمه‌های کارستی در حال خشک شدن هستند و کف شکنی چاه‌ها و ادامه حفاری در کارست مدفون یا پوشیده در دهه آینده نتایج مهیب خود را نشان خواهد داد.
زندگی بدون کارست!
وی با تاکید بر ضرورت توجه بیشتر به منابع آب کارستی، گفت: باید پذیرفت کارست در برخی مناطق می‌تواند منابع آب جدید باشد که در مناطقی از ایران، به عنوان "آب فسیلی"، در جاهایی می‌تواند به عنوان "آب ژرف" شود و زمانی می‌تواند به شکل یک چشمه مقدس خود را نشان دهد. این همه به یک مدیریت واحد با توان و بنیه علمی و عملیاتی بالا نیاز دارد.
طاهری با بیان اینکه ما هنوز می‌توانیم از تجارب نسل پیشگام کارست در ایران و محققان با نام و نشان جهانی مانند پروفسور "عزت اله رئیسی" که از او به عنوان پدر هیدروژئولوژی کارست یاد می‌کنند، بهره‌مند شویم، خاطر نشان کرد: نسل جوان هم مشتاقانه می‌توانند در کارست، منشا تحقیقات جدید باشند و در این راستا با احیای مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی می‌توان گام‌های بلندی برای شناخت بیشتر و بهتر آب‌های کارستی برداریم.
این محقق حوزه کارست اظهار کرد: البته باید خاطرنشان ساخت آب کارست، یک منبع آب جدید نیست اما به نظر می‌رسد اگر بتوان یک آبخوان کارستی را از آلودگی نجات داد و مثلاً مانند کاهش شوری آب‌های ژرف که چند سالی است وِرد زبان بسیاری از کنشگران فعال آب کشور است از شوری آب‌های کارستی شور یا لب شور کاست؛ می‌توان به آن با دید منابع آب جدید یاد کرد.
وی اضافه کرد: با گاززدایی از برخی آب‌های کارستی گازدار می‌توان آنها را جزو آب‌های نامتعارف قلمداد کرد. همه اینها حاکی از نیاز ما به مطالعه و تحقیقات دامنه دار در کارست ایران است.
طاهری به انتشار اخباری در زمینه کشف و استخراج آب کارست در برخی از استان‌های کشور، گفت: اخیراً برخی از زمین شناسان صاحب نام از اکتشاف آبخوان‌های بزرگ کارستی در شمال شرق ایران و برخی نواحی دیگر خبر داده و در رسانه‌ها منتشر کردند. قطعاً ما مجاز نیستیم برای دستیابی بیشتر به آب، منابع کارستی را هم مانند آب زیرزمینی با چالش‌های جدی مواجه سازیم. کارست به نوبه خود شکننده است و بدون قوانین حمایتی و بدون داشتن بیلانی ولو اجمالی از آب کارست، ما با پدیده "استخراج بی روی آب‌های کارستی" مواجه خواهیم شد.
وی تاکید کرد: در این زمینه اگر اثرات زیست محیطی و خطاهای مهندسی قابل اغماض باشد ولی نمی‌توان خشک شدن چشمه‌های بزرگ کارستی را نادیده گرفت؛ چرا که امنیت غذایی ناشی از حقابه بری این چشمه‌ها به مخاطره خواهد افتاد.
این محقق حوزه آب‌های کارست ادامه داد: کارست برای ماندن به جایگاه رسمی با متولی مشخص و توانمند نیاز دارد آنچه که بسیاری از صاحبنظران خوش‌بین هستند که در دولت ایران قوی و با همت همه پیشکسوتان بخش آب و دانشگاهیان محقق کارست وکارشناسان خبره و درایت و همت جهادی وزیر منتخب نیرو تحقق خواهد یافت.
