از بلديه تا شهرداری‌های امروزی

آفتاب‌‌نیوز : آفتاب: طبق سرشماری سال 1385 جمعیت شهرنشین ایران 68 درصد و جمعیت روستایی 32 درصد باقی مانده را تشکیل می دهند( سالنامه آماری 1385). 

تهران شهری با تنوع فرهنگی بالاست و اغلب ساکنان آن از مهاجرین روستا ها و شهرهای کوچکتر اند و از این رو تهران محل تلاقی عناصر نا همگون فرهنگی است ؛ بعد از انقلاب مشروطه و به تبع آن شکل گیری نهادهای مدنی در ایران در سال 1325 قمری اولین قانون بلدیه در اولین دوره مجلس شورای ملی تصویب شد. 

بلدیه در لغتنامه دهخدا این چنین تعریف شده است: «مؤسسه‌ای در هر شهر که به کار نظافت و خوبی آب ونان و چراغ و سوخت و خواربار و صحت نظر دارد».
 
در نخستین قانون بلدیه فصل اول از وظایف بلدیه آمده است: «مقصود اصلی تأسیس بلدیه حفظ منافع شهرها و ایفای حوائج اهالی شهرنشین است» و یا «مساعدت به دولت در ساختن بازار ها ونمایشگاه های تجاری و کلیه مراقبت ، روج حرفت و تجارت شهر و دایر نمودن محل تشخیص اسعار و معاملات عمومی» که همگی حاکی از وجود قوانین شهروندی و مردمی بودن این نهاد در بدو تأسیس است.
 
در این قانون رئیس اداره بلدیه منتخب و تابع انجمن بلدیه توصیف شده و وظایف و اختیارات او به گونه‌ای تعیین شده که بسیاری از حقوق اساسی شهروندان که تا پیش از این پایمال می‌شد‌، محقق گردد ولی به دلایلی چون کارشکنان داخلی، حکومت استبدادی، دوران استعمار و.... این قوانین بدون اجرای واقعی تنها در قانون بلدیه باقی ماند. 

با گذشت بیش از یکصد سال از تأسیس نخستین بلدیه در کشور و علیرغم تغییرات مهم در ساختار سنتی قدرت ، بلدیه همچنان از نهادهای مدنی به شمار می رود . روند تغییرات بدون شک فراز و نشیب هایی را در بلدیه و شهرداری های امروز به وجود آورده است و اکنون شهرداری ها به سمت محلی گرایی و کاهش تمرکز پیش می روند. 

بررسی و مطالعه بلدیه و به موازات آن شهرداری ها می تواند در کاهش آسیب ها و مشکلات شهرداری ها مؤثر واقع شود و دریچه های جدیدی را برای ارائه راه حل مناسب در اداره امور شهر بگشاید. 

به گزارش خبرنگار سرویس اجتماعی آفتاب، در این همایش، دکتر ناصر تکمیل همایون با اشاره به تمدن شهرنشینی در ایران و شهرهایی مانند شهر سوخته و سیلک، اداره شهر ها را به تاسیس بلدیه محدود نکرده و مدیریت خردمندانه وعقلانی را جز لاینفک این شهر نشینی کهنسال دانست. 

وي در ادامه گفت: «با پیدیش نهضت ملی مشروطه خواهی در ایران که تهران مرکز آن حرکت و تصمیم گیری‌ها شده بود، نه دولت و نه مردم فرصتی برای آبادانی پایتخت و سر وسامان دادن سنجیده به دست نیاوردند. بروز وبای سال 1322 قمری و تلاش های پیگیر مردم علیه استبداد ، خاصه پس از اخذ فرمان مشروطیت و برپایی نظام جدید و فوت مظفرالدین شاه، توسعه شهر و عنای به عمران و نظافت و پاکیزگی آن متوقف گردید و در عصر محمد علی شاه اوضاع آشفته تر شد».
 
وی در پایان سخنان خود بلدیه را هم اقتباسی از فرانسه و بلژیک و هم ریشه در نهاد احتساب و سازمان‌های احتسابیه قلمداد کرده و عواملی را که با کاهش پویایی بلدیه ها باعث شد کارکرد مناسب بلدیه رو به افول رود، متذکر شد. 

دکتر اسماعیل شیعه در مقاله‌ای با عنوان «تحولات شهرسازی در ایران و تأثیر پذیری آن از نوگرایی در یکصد سال اخیر» چهار دوره را در ارتباط با تحولات اجتماعی ، اقتصادی ، کلبدی و قوانین و مقررات مطرح کرد: «دوره قاجاریه، دوره پهلوی اول، دوره پهلوی دوم و دوران بعد از انقلاب اسلامی». این استاد دانشگاه سپس با بررسی این دوران عواملی مانند استقرار نامتوازن جمعیت در سطح کشور، بروز مشکلات مسکن و آلودگی محیطی را از جمله مشکلات شهری امروز بر شمردند. 

وي خاطر نشان ساخت که این مسائل باعث دور شدن از ساختار اصلی سنت شهر سازی در کشور بوده‌است و لزوم تقویت مدیریت شهری و تعریف اساسی نحوه اداره شهرها را از دیدگاه اجتماعی، اقتصادی، طبیعی و کالبدی متذکر شد. 

مهندس محمد بهشتی به نسبت جغرافیایی، سیاسی تهران اشاره کرد و تهران را  مرکز تلاقی محورهای ارتباطی دانست و بیش از 200 سال پایتختی این شهر، با وجود تغییر و تحولات عظیمی که در این سال‌ها اتفاق افتاده را به موقعیت خاص جغرافیایی تهران نسبت داده و تغییر پایتخت به شهری دیگر را یک تصمیم گیری ساده‌انگارانه دانست. 

دولت جدید و حقوق شهروندی در قانون بلدیه عنوان بحثی بود که دکتر محمد علی اکبری مطرح کرد. وی ظهور «حقوق اجتماعی شهروندی» را از پیامدهای مشروطه و قانون بلدیه بیان کرد و گفت: «بر این اساس ساکنان ایران زمین شهروندان دولت شهری به حساب می‌آمدند که علاوه بر وظایف ابتدایی دولت مانند تأمین امنیت و حفظ مرزها مکلف به تأمین حقوق اجتماعی آنان نیز بود. بی‌گمان نمایندگان مجلس اول مشروطه در صورت‌بندی حقوقی آن حقوق اجتماعی شهروندی و این تکالیف نوظهور دولت جدید نقش بی‌بدیلی را ایفا کرده‌است».

احمد وکیلیان با استناد به مدارک تاریخی، دانش اداره امور شهر در ایران و سایر کشورهای اسلامی را دارای سابقه طولانی ذکر کرد و به توصیف فرهنگی یارگیری (کوشش دو نفر یا بیشتر برای رسیدن به هدفی مشترک با نیات یکسان یا متفاوت و در مکان‌هایی که اغلب مردم در آنجا گرد هم می‌آمدند) و نهادهای مردمی در اداره امور شهرها پرداخت. 

مساجد، تکایا، حسینه‌ها، زورخانه ها و قهوه خانه‌ها که جدیدترین نهادهای شهری پیش از بلدیه بودند محل برخورد اندیشه‌ها و در نتیجه کانون بسیاری از تصمیم گیری‌های اجتماعی و اقتصادی محله‌ها و شهر‌ها بودند و این اماکن در مواقع ضروری به سر وسامان بخشیدن به امور شهر می‌پرداختند. 

موضوعات دیگری مانند «سنت پهلوانی در زنگی شهری»، «اندیشه‌های نو در تشکیلات اداره صحیحه و خیریه بلدیه تهران»، «گسترش و نوسازی تهران از روستا تا شهر»، «جایگاه محله در بلدیه و شهرداری با تاکید بر آسیب شناسی هویت شهری»، «نخستین تلاش‌ها برای تشکیل انجمن‌های بلدیه در ایران» و . . . از موضوعات دیگری بودند که در این همايش مطرح شد.