ابـرهای سیـاه آلـوده
«دیروز هوای تهران ناسالم برای همه بود. ابر سیاه آلودگی مثل هر سال خودش را به تهران و تعدادی دیگر از شهرها رساند و خبر تکراری آلودگی هوا را همه‌جا منتشر کرد. هوای تهران مثل همه سال‌های اخیر در این وقت سال دیروز قرمز از آلودگی بود و کار را به جایی رساند که روز جمعه سازمان هواشناسی کشور درباره کاهش کیفیت هوا در تهران و کرج در روزهای جمعه و شنبه اعلام خطر و هشدار نارنجی داد و بعد از آن کمیته اضطرار آلودگی هوای تهران، مقاطع ابتدایی و متوسطه استان‌های تهران و البرز برای روزهای شنبه و یکشنبه تعطیل شدند. دیروز هم شرایط مشابه بود؛ سازمان هواشناسی کشور نسبت به کاهش کیفیت هوا در تهران و کرج تا سه‌شنبه صبح (۱۹ تا ۲۲آذرماه) هشدار داد و با صدور هشدار نارنجی نسبت به تداوم پایداری هوا، افزایش غلظت آلاینده‌ها و کاهش کیفیت هوا طی سه‌روز آینده در تهران و کرج هشدار داد: «بر اثر این مخاطرات افزایش غلظت آلاینده‌ها، کاهش کیفیت وضع هوا در حد ناسالم برای تمام گروه‌ها وجود دارد. در هشدار نارنجی‌رنگ سازمان هواشناسی پیش‌بینی می‌شود، پدیده‌ای جوی اثرات منفی به دنبال داشته باشد و خسارت‌های احتمالی را سبب شود. هشدار نارنجی برای آماده‌باش دستگاه‌های مسئول برای مقابله با یک پدیده خسارت‌زا صادر می‌شود.»
بعد از اعلام این سازمان، رئیس مرکز اورژانس تهران از استقرار آمبولانس‌ها در میدان‌های تهران به دلیل تشدید آلودگی هوا خبر داد؛ بر اساس اعلام یحیی صالح طبری، میدان آزادی، میدان شهرری و میدان تجریش جزو مناطقی بودند که سه دستگاه اتوبوس آمبولانس در آنها مستقر شدند. دیروز شرکت کنترل کیفیت هوای تهران هم بیکار ننشست و ظهر اعلام کرد، میانگین کیفیت هوای تهران ۱۴۶ و در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس است اما در ۱۲ ایستگاه کیفیت هوا در وضعیت قرمز، یعنی ناسالم برای همه گروه‌هاست. دیروز منطقه ۱۹ با شاخص ۱۸۱، آلوده‌ترین ایستگاه سنجش کیفیت هوای تهران بود. شاخص کیفیت هوا (AQI) به پنج دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شود. براساس این تقسیم‌بندی از عدد صفر تا ۵۰ هوا «پاک»، از ۵۱ تا ۱۰۰ هوا «قابل قبول(سالم) یا متوسط»، از ۱۰۱ تا ۱۵۰ هوا «ناسالم برای گروه‌های حساس»، از ۱۵۱ تا ۲۰۰ هوا «ناسالم برای همه گروه‌ها»، از ۲۰۱ تا ۳۰۰ هوا «بسیار ناسالم» و از ۳۰۱ تا ۵۰۰ شرایط کیفی هوا «خطرناک» است.
دیروز فقط تهران نبود که ابرهای سیاه آلودگی در هوای‌شان رفت‌وآمد می‌کردند؛ کرج، قزوین، بندرعباس، اراک، اصفهان و ارومیه هم شهرهای آلوده ایران بودند؛ در بعضی از این شهرها، اوضاع خطرناک بود. مثلا در قزوین، سرپرست محیط زیست انسانی استان قزوین از افزایش شاخص آلودگی هوای قزوین خبر داد و گفت، شاخص آلودگی هوای قزوین به ۱۵۱ تا ۲۰۰ پی‌پی‌ام رسیده است.
سالانه ۲۰هزار و ۸۰۰مرگ منتسب به آلودگی
در سال‌های گذشته، پژوهش‌های زیادی درباره تاثیر آلودگی هوا بر مرگ‌ومیر ایرانی‌ها منتشر شده است. نتایج جدیدترین پژوهش دراین‌باره را اما روز آخر آبان‌ماه امسال، عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت اعلام کرد، نتایج جدیدترین پژوهش وزارت بهداشت درباره آلودگی هوا: «هزینه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا ۲/۸میلیارد دلار در سال است که تقریبا ۱۰درصد از این مبلغ یعنی ۸۰۰میلیون دلار این هزینه‌ها به سیستم بهداشتی و درمانی کشور تحمیل می‌شود. در ۲۷شهر کشور با جمعیت تقریبی ۳۵میلیون نفر، مطالعات وزارت بهداشت نشان داده، سالانه ۲۰هزار و ۸۰۰مرگ منتسب به آلودگی رخ می‌دهد. در سال ۱۴۰۰ در ۲۷شهر بررسی‌شده، تقریبا در ۷/۱۶درصد از روزهای سال، شاخص آلودگی هوا در محدوده هوای «پاک» قرار داشته است؛ ۶/۶۲درصد از روزهای سال در محدوده هوای قابل‌قبول،۵/۱۶درصد در محدوده هوای ناسالم برای گروه‌های حساس، ۴/۲درصد از روزهای سال در محدوده هوای ناسالم برای همه گروه‌ها و ۴۲/۰درصد در محدوده هوای بسیار ناسالم و ۴۱/۰درصد روزهای سال در محدوده هوای خطرناک بوده است. هوای پاک در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹، به میزان پنج‌درصد کاهش یافته است. در سال گذشته شهر تهران فقط دو روز هوای پاک و خوب داشته و موتورسیکلت‌ها به‌ویژه موتورهای فرسوده بیشترین نقش را در آلودگی هوا دارند. خودروها و کامیون‌های فرسوده نیز جزو مهم‌ترین منابع انتشار آلودگی هوا در شهرها هستند. به طور کلی منابع متحرک ۶۰درصد و منابع ثابت ۴۰درصد در آلودگی هوا نقش دارند.»
رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت درباره نقش وزارت بهداشت در کاهش آلودگی هوا گفته است: «وزارت بهداشت مسئول اعلام شرایط اضطرار است که این کار را در دانشگاه‌های علوم پزشکی انجام می‌دهد؛ برآورد مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا و هزینه‌های ناشی از آن از وظایف دیگر وزارت بهداشت است که تدوین گزارش‌های آن سالانه انجام می‌شود. این گزارش‌ها به مجلس، دولت و نهادهای نظارتی ارسال می‌شود تا در سیاست‌گذاری‌ها از این اطلاعات استفاده شود؛ البته مسئولیت نظارت بر حُسن اجرای قانون هوای پاک به عهده سازمان حفاظت از محیط زیست است.»
آمار سازمان محیط زیست اما رقم بیشتری را درباره تعداد قربانیان آلودگی هوا در ایران نشان می‌دهد. هفته پیش داریوش گل‌علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت از محیط زیست به خبرآنلاین گفت، مرگ‌ومیر منتسب به آلودگی هوا از منظر ذرات معلق ۲۷هزار نفر در سال است. او با اشاره به مرگ‌های شش‌هزار نفره در تهران و ۲۷هزار نفره در کشور، آنها را نتیجه بررسی‌های وزارت بهداشت در سال ۱۴۰۰ روی جمعیتی ۳۵میلیونی در ۲۷شهر دانست که سال ۱۴۰۱ منتشر شده است.
امیدی نیست
بهزاد اشجعی، عضو سابق کارگروه ملی کاهش آلودگی هوای کلانشهرهاست و حالا با اعلام تداوم آلودگی هوا تا اواسط هفته، به هم‌میهن می‌گوید، به نظر نمی‌رسد بتوان به این زودی مشکل آلودگی هوا را برطرف کرد. او می‌گوید: «هر بار این موقع از سال با تشدید آلودگی هوا، درباره این موضوع صحبت و جلسه‌هایی برپا می‌شود، راهکارها مورد بررسی قرار می‌گیرد و همه دم از هوای پاک می‌زنند. انگار آلودگی هوا مانند نرم‌افزاری است که هر سال ورژن آن به‌روزرسانی می‌شود. هر سال در این شرایط، من یک پاسخ می‌دهم و آن اینکه تمام راهکارها برای خروج از این وضعیت در قانون هوای پاک آمده و مصوبات لازم در این زمینه وجود دارد، راه حل‌ها مشخص است اما همیشه در حد یک حرف بوده. این نشان می‌دهد اراده‌ای برای حل مشکل آلودگی هوا وجود ندارد و در عمل شاهدیم که چه اتفاقاتی در حال وقوع است.»
با این همه این کارشناس، بخشی از راهکارهای عنوان‌شده برای خروج از وضعیت تکراری آلودگی هوا را مورد توجه قرار می‌دهد: «مهم‌ترین این راهکارها، توسعه و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و اسقاط خودروهای فرسوده است. در کنار آن هم در ارتباط با حوزه معاینه فنی و اصلاح کیفیت سوخت و تامین سوخت پاک برای نیروگاه‌ها و صنایع، همچنین برقی‌سازی برخی بخش‌ها مثل موتورسیکلت‌ها، مصوبه‌هایی وجود دارد. همه اینها در شرایطی است که این مصوبه‌ها یا هیچ‌وقت اجرا نشد یا پیشرفت کار بسیار کند است.»
پیش از این وزارت بهداشت اعلام کرده بود، منابع متحرک ۶۰درصد و منابع ثابت ۴۰درصد در آلودگی هوا نقش دارند و در این میان موتورسیکلت‌ها مهم‌ترین عامل آلودگی هوا در شهرها هستند. همچنین حدود ۴۵درصد خودروهای موجود در کشور فرسوده و از رده خارج هستند.
اشجعی در همین زمینه به نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی اشاره می‌کند. به گفته او، برای ناوگان حمل‌ونقل عمومی شهر تهران، طی این سال‌ها ۴۰۰ تا ۵۰۰ اتوبوس خریداری یا نوسازی شده، در حالی که تهران حداقل پنج هزار اتوبوس فرسوده دارد. نوسازی و خرید اتوبوس‌های جدید نیاز به اراده جدی دارد. در حالی که چنین اتفاقی نمی‌افتد.
عضو سابق کارگروه ملی کاهش آلودگی هوای کلانشهرها امیدی به بهبود شرایط آلودگی هوا ندارد و این توضیح را می‌دهد که: «هیچ مسئله‌ای بدون راهکار نیست اما باید اجرا شود. ما هر سال درباره این موضوع صحبت می‌کنیم و چه‌بسا قانون هم تصویب می‌شود اما موکول می‌شود به سال بعد.»
سوم آذرماه امسال بود که وزارت بهداشت اعلام کرد، آلودگی هوا در ایران سومین علت مرگ‌ومیر است. بر اساس اعلام این وزارتخانه، ۵۴درصد مرگ‌های زودرس به دلیل بیماری ایسکمیک قلبی و سکته مغزی است که آلودگی هوا نقش مهمی در آن دارد. هفت‌درصد از مرگ‌ومیر زودرس ناشی از سرطان ریه و ۱۹درصد مرگ‌ومیرهای زودرس ناشی از بیماری مزمن انسداد ریوی مربوط به آلودگی هوا در فضای آزاد است. بررسی‌های این وزارتخانه نشان می‌دهد، در میان پنج آلاینده اصلی هوای کلانشهرها در ایران شامل مونوکسید کربن، دی‌اکسید کربن، دی‌اکسید نیتروژن، ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون و ذرات معلق کوچک‌تر از ۱۰میکرون، سال‌هاست که ذرات ریز معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون مهم‌ترین آلاینده هواست. مواد مرگ‌آور موجود در هوا در ۲۰ سال گذشته حداقل ۳۰درصد بیشتر شده‌اند. عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم این وزارتخانه می‌گوید، میزان مرگ‌آوری آن شش برابر مالاریا و چهار برابر ایدز است. او این صحبت‌ها را با خبرگزاری ایرنا داشته است: «خسارت‌های آلودگی هوا در دنیا فقط به علت ازکارافتادگی افراد از ۱۴۴ میلیارد دلار فراتر رفته و در ایران سالانه حدود ۲/۸ میلیارد دلار به کشور خسارت می‌زند که ۸۰۰ میلیون دلار آن در بخش بهداشت و درمان است. ۶/۱۲ درصد مرگ‌های زودرس در ایران به علت آلودگی هواست که بیشتر آن در ۲۷ کلانشهر مثل تهران رخ می‌دهد؛ جایی که سال گذشته فقط دو روز هوای پاک داشت.»
با اعلام آلودگی هوا، اولین اقدام تعطیلی مدارس است در حالی که به گفته این مسئول در وزارت بهداشت، تعطیلی مدارس نقش چندانی در کاهش آلودگی هوا و غلظت آلایندگی‌ها ندارد؛ چرا که دانش‌آموزان نقشی در ایجاد آلودگی ندارند، فقط به این دلیل مدارس تعطیل می‌شوند که دانش‌آموزان به‌خصوص دانش‌آموزان ابتدایی که هنوز ریه‌های آنها کامل شکل نگرفته است، کمتر با آلودگی مواجه شوند.
افزایش هشت‌هزار بیمار طی یک‌سال
اینکه هر سال چه تعداد به بیماران تنفسی مرتبط با آلودگی هوا اضافه می‌شوند، موضوعی است که اشجعی آن را مورد توجه قرار می‌دهد. به گفته او، در این زمینه باید گزارش‌های وزارت بهداشت مد نظر قرار گرفته شود. بر اساس اعلام این سازمان در سال‌های ۹۹ و ۱۴۰۰ به ترتیب ۱۲ هزار و ۲۰ هزار نفر جان‌شان را از دست داده‌اند که حکایت از افزایش هشت هزار نفر به تعداد فوتی‌های آلودگی هوا دارد: «آلودگی هوا زمانی که شدت می‌گیرد، تاثیر مستقیمی بر سلامت افراد می‌گذارد و به دنبال آن خسارت‌های مالی ناشی از آن هم افزایش می‌یابد.»
سازمان هواشناسی تا صبح روز سه‌شنبه هشدار نارنجی داده است اما اشجعی می‌گوید، شاخص‌های سازمان هواشناسی با شاخص‌های آلودگی هوا متفاوت است. او این توضیح را می‌دهد که: «شاخص‌ها در حوزه آلودگی هوا از رنگ سبز شروع می‌شود، بعد به زرد، نارنجی، قرمز، سپس به بنفش و قهوه‌ای می‌رسد. این رنگ‌ها بر اساس شاخص‌های هوا دسته‌بندی می‌شوند و با آنچه سازمان هواشناسی اعلام می‌کند، تفاوت دارد.»
به گفته او شاخصی که این سازمان اعلام می‌کند فقط برای آلودگی هوا نیست، شاخص‌های دیگر هم در نظر گرفته می‌شود. اما نکته اینجاست که میان شاخص‌های آلودگی هوا و سازمان هواشناسی، تفاوت بسیاری وجود دارد. مثلا یک بار شاخص آلودگی هوا قهوه‌ای بود اما شاخص سازمان هواشناسی رنگ نارنجی را نشان می‌داد. این شاخص‌ها باید معادل‌سازی شوند.
به گفته این کارشناس به طور کلی آلودگی هوا به دو دلیل اتفاق می‌افتد، یکی شرایط جوی و دیگری انتشار آلاینده‌ها: «این دو عامل باید در کنار هم بررسی شوند. ما در بحث انتشار آلاینده‌ها کاری نکرده‌ایم که منجر به کاهش آن شود. مجموعه اقدامات به گونه‌ای است که نه‌تنها کاهش نمی‌یابد که در صورت ادامه روند رکود اجرای قانون هوای پاک، هر سال به میزان آلودگی اضافه می‌شود. تنها عاملی که وجود دارد، پایداری یا ناپایداری شرایط جوی در شش‌ماه دوم سال است. اگر ناپایداری ادامه داشته باشد، به کاهش آلودگی کمک می‌کند در غیر این صورت وضعیت همین طور خواهد بود.»
به گفته او به دلیل افزایش جمعیت و تعداد خودروها، همچنین بالارفتن سن خودروها و از چرخه خارج‌نشدن خودروهای اسقاطی، هر سال وضعیت آلودگی هوا تشدید می‌یابد: «افزایش جمعیت منجر به بالارفتن مصرف برق و سوخت می‌شود. بنابراین افزایش جمعیت یک روند طبیعی در افزایش انتشار آلاینده‌ها ایجاد می‌کند.»
مکان‌یابی صنایع آلاینده اشتباه است
حسن مهرزاد، پژوهشگر است و دکترای آب و هواشناسی دارد. او هم به هم‌میهن از کارشکنی دستگاه‌ها در اجرای قوانین انتقاد می‌کند: «ما هر سال از آذرماه تا اواخر زمستان با مسئله پایداری هوا مواجهیم. هوای سردی که از سمت غرب وارد شهر تهران می‌شود، وارونگی دما ایجاد می‌کند و منجر می‌شود برای مدت طولانی اختلاف فشاری وجود نداشته باشد و در ادامه بادی برای جابه‌جایی هوا تولید نشود. مجموعه این اتفاقات سبب می‌شود تا آلاینده‌ها در سطح زمین بماند و جابه‌جا نشود.»
او درباره اینکه چرا قوانین در زمینه هوای پاک اجرا نمی‌شود، می‌گوید:« دلایل اقتصادی و زدوبندهایی که در مکان‌یابی کارخانه‌ها وجود دارد، مانع از اجرای قوانین شده است. مکان‌یابی صنایع آلاینده‌ها به‌درستی صورت نمی‌گیرد و این اشتباه از گذشته وجود داشته و اراده‌ای هم برای حل این مشکل وجود ندارد. در کنار همه اینها بسیار مشکل است اگر یک کارخانه سیمان یا سوخت با آن همه تجهیزات بخواهد جابه‌جا شود و به جای دیگری منتقل شود. اینها از نظر اقتصادی هزینه زیادی دارد. این مسئله در شدت آلودگی هوای تهران نقش مهمی دارد.»
مهرزاد ادامه می‌دهد: «از نظر قانون، تمهیدات بسیاری صورت گرفته اما اینکه چقدر از آن اجرا شده یا اجازه دهند که اجرا شود، مهم است. به هر حال اراده‌ای برای اجرا وجود ندارد. سازمان حفاظت از محیط زیست، یکسری قوانین و ضوابطی را تعیین کرده مثلا برای کارخانه‌های سیمان، باید فیلترهای مخصوصی برای خروج آلاینده‌ها در نظر گرفته شود. سازمان موظف است بر روند کار نظارت داشته باشد. در اطراف تهران بسیار دیده می‌شود که با وجود قوانین، هیچ‌کدام از این ضوابط اجرا نمی‌شود و نظارتی هم بر اجرای آن وجود ندارد. تخلفات در این زمینه بسیار است. کسانی که وظیفه نظارتی دارند، باید دقت بیشتری داشته باشند و به طور مداوم پیگیر اجرای قوانین باشند.»
به گفته او زمانی که امکان جابه‌جایی یک کارخانه صنعتی نیست، باید ضوابطی که برای آن در نظر گرفته شده، رعایت شود. در کنار آن هم برای صنایع جدید که قصد احداث آنها وجود دارد، باید در زمینه شهری و شهرسازی مکان‌یابی‌ها به صورت اصولی انجام شود و یک فاصله اصولی و جهت جغرافیایی با توجه به شاخص‌های هواشناسی و اقلیم‌شناسی رعایت شود. مثلا اینکه باد غالب از کدام سمت و میزان بارندگی چقدر است. البته این موضوع هم فقط محدود به آلودگی هوا نمی‌شود. آلودگی آب و خاک هم اهمیت دارد؛ چرا که پسماندها منجر به آلودگی رودخانه‌ها یا آب‌های زیرزمینی می‌شود. اینها لازم است که با برنامه‌ریزی و طراحی شهری با یک دید علمی پیش رود.
به گفته این کارشناس، از نظر توپوگرافی، شهر تهران به گونه‌ای است که امکان فرار آلاینده‌ها حتی اگر باد ملایمی بوزد، وجود ندارد. به همین دلیل خروج آلاینده‌ها از محیط شهری بسیار سخت است. شهر تهران از سه طرف محصور شده، بادی که در تهران می‌وزد، غربی است و هر چقدر وزش باد وجود داشته باشد، باز هم آلاینده‌ها به سمت شرق و شمال شرق تهران کشیده می‌شود اما امکان خروج آن وجود ندارد.»
او به نقش ساخت‌وسازها در ماندگاری هوای آلوده در شهر تهران اشاره می‌کند: «به‌دلیل اینکه باد غالب تهران از سمت غرب و شمال‌غرب است، انبوه‌سازی می‌تواند در ماندگاری این هوا موثر باشد و جلوی حرکت و وزش باد را می‌گیرد. به طوری که همان مقدار بادی که قرار است وارد شهر شود و آلاینده‌ها را جابه‌جا کند، با این انبوه‌سازی‌ها جلویش گرفته شود.»
او درباره اینکه هر دوره آلودگی هوا چند روزه است، توضیح می‌دهد: «ماندگاری در وضعیت آلودگی هوا به عوامل زیادی بستگی دارد. نمی‌توان برای آن تعداد روزهای مشخصی را اعلام کرد، زمانی که باد پرفشاری وارد می‌شود، در سه روز اول خیلی شدید است و ورود هوا را مختل می‌کند. اما به‌تدریج پس از سه روز، وقتی هوای پرفشار ماندگار شد، از میزان فشار آن کاسته می‌شود و امکان صعود هوا بیشتر می‌شود. به هر حال هر دوره از سه‌روز تا یک‌هفته زمان می‌برد.»
