سناریو‌های پیش رو در خاورمیانه؛ چگونه بازی کنیم؟

برای به کارگیری مفهوم آنتروپی در تحلیل سناریویی برای ایران در روابط بین‌الملل در خاورمیانه، باید سطح بی‌نظمی یا هرج‌ومرج در منطقه را که معیار سنجش آنتروپی است، در نظر بگیریم. هر چه هرج و مرج و بی ثباتی بیشتر باشد، آنتروپی بالاتر است. آنتروپی مفهومی در فیزیک است که بی نظمی یا تصادفی بودن یک سیستم را توصیف می‌کند. در روابط بین الملل می‌تواند به میزان هرج و مرج، عدم اطمینان یا بی ثباتی در یک منطقه یا کشور خاص اشاره داشته باشد.

ایران همواره جایگاه خود را به عنوان یک بازیگر اصلی در منطقه حفظ کرده و در مناطقی مانند سوریه، لبنان و یمن اعمال نفوذ کرده است. ایران با مدیریت دقیق روابط خود و بازی استراتژیک با ورق‌های خود، توانسته درجه‌ای از ثبات را در میان محیطی که مشخصه آن سطوح بالای آنتروپی است، حفظ کند. بر اساس مفهوم آنتروپی در روابط بین الملل، میزان بی نظمی یا هرج و مرج می‌تواند بر رفتار و تصمیم گیری دولت‌ها در نظام بین الملل تأثیر بگذارد. در مورد ایران، چندین سناریو بالقوه وجود دارد که می‌توان آن‌ها را از دریچه آنتروپی، بر اساس روند‌ها و پویایی‌های کنونی در خاورمیانه تحلیل کرد:

سناریو ۱: افزایش آنتروپی به دلیل تنش‌های آمریکا و ایران

ایالات متحده و ایران چندین سال است که به دلیل طیف وسیعی از مسائل از جمله برنامه هسته‌ای ایران، حمایت از گروه‌های مسلح و شبه‌نظامی در منطقه و مسائل مربوط به حقوق بشر، در یک وضعیت تنش شدید قرار دارند. این تنش به شکل‌های مختلفی مانند تحریم، عملیات نظامی و تنش‌های دیپلماتیک خود را نشان داده است.

برنامه هسته‌ای ایران توجه جامعه بین المللی را به خود جلب کرده و نگرانی‌هایی را در مورد نیات و توانایی‌های کشور برانگیخته است. اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه ایران توسط ایالات متحده آمریکا و سایر کشور‌ها بر سطح عدم اطمینان و غیرقابل پیش بینی بودن در منطقه افزوده است.

همه این عوامل به سطح بالایی از آنتروپی در روابط بین المللی ایران در خاورمیانه کمک می‌کند. رهبران کشور باید در شبکه پیچیده‌ای از روابط و پویایی حرکت کنند، در حالی که عوامل خارجی مانند تحریم‌ها و مداخلات نظامی لایه‌های بیشتری از پیچیدگی و غیرقابل پیش بینی بودن را به وضعیت اضافه می‌کنند.

با افزایش تنش، این احتمال وجود دارد که آنتروپی در منطقه افزایش یابد. افزایش تنش شامل اقداماتی از جمله حملات مکرر به دارایی‌های آمریکا یا ایران، تشدید درگیری‌های نیابتی، شکل گیری اتحاد‌های جدید یا انحلال ائتلاف‌های قدیمی و عدم اطمینان بیشتر برای سایر کشور‌های منطقه باشد. غیرقابل پیش بینی بودن وضعیت می‌تواند خطر اشتباه یا محاسبات نادرست را در هر دو طرف افزایش دهد و به یک موقعیت بالقوه خطرناک منجر شود. این اتفاق فقط میان ایران و آمریکا نخواهد بود بلکه اسرائیل، به عنوان یکی از متحدان آمریکا در منطقه نیز خود را وارد این درگیری‌ها خواهد کرد. در صورت افزایش تنش، ممکن است اقدامات نظامی بین ایران و اسرائیل، مانند حملات موشکی، حملات هوایی، و حملات سایبری تشدید شود. این امر بی ثباتی منطقه را باعث می‌شود و سایر کشور‌ها نیز درگیر شوند.

البته، در صورت همکاری محور آمریکا و اسرائیل با محور عربی یعنی عربستان سعودی و امارات متحده عربی، تاثیرات این افزایش تنش به وضوح فزاینده‌تر خواهد بود. ایران و عربستان سعودی دو کشور بزرگ تولیدکننده نفت در خاورمیانه هستند و تنش‌های آن‌ها می‌تواند به افزایش قیمت نفت منجر شود و به اقتصاد کشور‌های واردکننده نفت آسیب برساند. تأثیر اقتصادی می‌تواند به بی ثباتی سیاسی و ناآرامی اجتماعی منجر شود. تنش بین ایران و عربستان سعودی می‌تواند مداخله خارجی توسط قدرت‌های بزرگتر مانند چین، روسیه و آمریکا را به همراه داشته باشد. هرگونه مداخله خارجی می‌تواند به افزایش خشونت و جنگ در خاورمیانه منجر شود و حل و فصل مناقشه را دشوارتر و شرایط را برای مردم بدتر کند.

سناریو ۲: کاهش آنتروپی از طریق تعامل دیپلماتیک

سناریوی دیگری که ممکن است ظاهر شود سناریویی است که ایران تعامل دیپلماتیک با سایر کشور‌های منطقه و فراتر از آن را در اولویت قرار دهد. این می‌تواند شامل تلاش برای حل مناقشه هسته ای، کاهش تنش با کشور‌های عربی سنی و همکاری در زمینه مسائل امنیتی منطقه باشد. در صورت موفقیت، چنین تلاش‌هایی می‌تواند با کاهش خطر درگیری ها، بهبود شرایط اقتصادی و ارتقای ثبات بیشتر به کاهش آنتروپی در منطقه کمک کند. این اتفاق می‌تواند به فرصت‌های بیشتر برای همکاری و تجارت و همچنین باز بودن و شفافیت بیشتر بین کشور‌ها منجر شود. با این حال، دستیابی به این سناریو احتمالاً مستلزم امتیازات قابل توجهی از سوی ایران و همچنین تمایل سایر کشور‌ها برای مشارکت در گفت وگوی سازنده است. همچنین غلبه بر اختلافات ناسیونالیستی و ایدئولوژیکی را نیازمند است که در گذشته به درگیری‌ها دامن زده است.

توافق ایران و عربستان، هر چند دیر، اما اقدامی مثبت بود که در ذیل این سناریو می‌تواند طبقه بندی شود و فرصت‌های اقتصادی و سیاسی بسیاری را فراهم آورد. اقدامی که آنتروپی را در داخل کشور و در سطح منطقه کاهش خواهد داد. خاموش کردن موتور جنگ رسانه‌ای عربستان در قبال خاموش کردن موتور جنگ نیابتی ایران در یمن علیه عربستان و همچنین کاهش هزینه‌های دو کشور برای افزایش نفوذ در منطقه (مانند عراق، لبنان و حتی سوریه) و تغییر ژئوپلتیک منطقه به نفع ایران و عربستان و علیه اسرائیل می‌تواند از ثمرات این توافق باشد که آرامشی میان مدت را در خاورمیانه حاکم خواهد کرد. همچنین در صورت ایجاد همکاری‌های اقتصادی قابل توجه میان دو کشور، میزان آنتروپی داخلی ایران نیز کاهش خواهد یافت و ایران می‌تواند به راحتی از تحریم‌های آمریکا عبور کند. زمینه‌های مشترک بسیاری نیز در جهت ایجاد چنین همکاری‌های مشترکی وجود دارد که بعدا می‌توان به تفصیل در این باره صحبت کرد.

دیپلماسی اقتصادی ایران به طور بالقوه می‌تواند با ایجاد ثبات و همکاری بیشتر اقتصادی در منطقه، بر کاهش آنتروپی در خاورمیانه تأثیر بگذارد. به عنوان مثال، اگر ایران در شراکت‌های اقتصادی و موافقت‌نامه‌های تجاری بیشتری با همسایگان خود مشارکت کند، می‌تواند به تقویت ارتباطات بیشتر و کاهش احتمال درگیری کمک کند. علاوه بر این، اقتصاد قوی‌تر ایران می‌تواند به ایجاد ثبات و رشد در سراسر منطقه کمک کند، زیرا می‌تواند شغل و فرصت‌های بیشتری را برای مردم کشور‌های همسایه ایجاد کند. با این حال، توجه به این نکته ضروری است که عوامل زیادی بر آنتروپی در خاورمیانه تأثیر می‌گذارند و دیپلماسی اقتصادی ایران به تنهایی برای تأثیر قابل توجه کافی نیست. عوامل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز در ثبات منطقه نقش اساسی دارند.

رویکرد ایران به دیپلماسی اقتصادی بر گسترش روابط اقتصادی خود با کشور‌های همسایه و تقویت توافقات منطقه‌ای مانند سازمان همکاری اقتصادی (ECO) و سازمان کشور‌های صادرکننده نفت (OPEC) متمرکز است. هدف ایران با این کار مقابله با اثرات منفی تحریم‌ها و تشدید رقابت بین المللی خود در منطقه است.

سناریوی ۳: آنتروپی جزئی به دلیل ناپایداری داخلی

در نهایت، سناریوی سوم سناریویی است که در آن ایران به دلیل عوامل اقتصادی، اجتماعی یا سیاسی، بی‌ثباتی داخلی را افزایش می‌دهد. این می‌تواند شامل اعتراضات، اعتصابات، یا اشکال دیگر ناآرامی و همچنین برخورد صلبی بیشتر از سوی دولت باشد. افزایش فشار‌های اقتصادی دولت بایدن بر ایران و همچنین در تنگنا قرارگرفتن معیشت مردم، دخالت‌های رقبای ایران در منطقه از جمله اسرائیل و عربستان در داخل کشور به شکل گرفتن این سناریو، پر و بال خواهد داد.

افزایش بی ثباتی داخلی احتمالاً در برخی از هرج و مرج و غیرقابل پیش بینی ظاهر می‌شود، اما ممکن است لزوماً به آنتروپی در سطح منطقه منجر نشود. با این حال، اگر ناآرامی‌ها به فروپاشی دولت یا جنگ داخلی منجر شود، می‌تواند عواقب عمیقی برای ایران و منطقه داشته باشد. افزایش بی‌ثباتی داخلی در ایران می‌تواند به فروپاشی دولت ایران منجر شود که خلأ قدرت را در منطقه ایجاد می‌کند. این خلاء قدرت می‌تواند به افزایش نگرانی‌های امنیتی برای کشور‌های همسایه منجر شود و احتمالا شروع به آماده شدن برای درگیری احتمالی خواهند کرد. این آمادگی می‌تواند به یک مسابقه تسلیحاتی منجر شود که به نوبه خود می‌تواند به افزایش بی ثباتی در منطقه منجر شود، زیرا کشور‌های همسایه به دنبال حفظ تعادل قدرت خود هستند.

علاوه بر این، بی ثباتی در ایران می‌تواند به افزایش فعالیت‌های تلافی جویانه نیرو‌های متحد ایران در منطقه منجر شود که می‌تواند کشور‌های همسایه از جمله عراق، امارات و عربستان سعودی را بی ثبات کند. هرج و مرج حاصل می‌تواند به سایر کشور‌های همسایه نیز سرایت کند و به بی ثباتی در سراسر خاورمیانه منجر شود. ضمن این که با ایجاد این سناریو، ممکن است دولت ایران نتواند هژمونی منطقه‌ای خود را حفظ کند و باعث شود که گروه‌های تروریستی در سطح منطقه دوباره رشد و بازتولید شوند که خبر خوبی برای هیچ یک از کشور‌های منطقه نخواهد بود. این اتفاقات دومینو وار، باعث می‌شود که بازیگران منطقه‌ای هرگز حذف دولت را در ایران به عنوان سناریویی مطلوب نبینند.

نتیجه گیری

باید یادآوری کرد که در هنگامی که سطح آنتروپی در درون سیستمی افزایش می‌یابد و به سطح تعادل ترمودینامیکی خود می‌رسد، تنها دو سیستم می‌توانند آن را کنترل کنند، سیستم‌های ایزوله و سیستم‌های باز. سیستم‌های بسته، با افزایش آنتروپی و افزایش انرژی درونی دچار فروپاشی خواهند شد.

ایران نیز باید برای جلوگیری از وقوع این سناریو، تغییراتی سیستماتیک را مبتنی بر دیدگاهی واقع گرایانه انجام دهد. از جمله این که برخی از عوامل نارضایتی داخلی را کاهش دهد و حذف کند، توسعه اقتصادی ایجاد کند و تعاملات اقتصادی خود را با سایر کشور‌ها افزایش دهد. دولت ایران نیازمند است که با ایجاد تغییرات اساسی در فضای داخلی کشور، کارآمدی و اثرگذاری حکمرانی خود را تقویت کند. این امر، اتخاذ تصمیماتی سخت را می‌طلبد که امیدوار هستیم با رویکرد‌های مثبت و تلاش‌های وافر دولتمردان دولت سیزدهم، بتوانیم اثرات این تصمیمات را هرچه زودتر در سفره و در روان مردم ببینیم و در آینده‌ای نزدیک، ایرانی آباد و توسعه یافته را در جغرافیای خاورمیانه مشاهده کنیم.

منبع: دیپلماسی ایرانی/ نویسنده: ایمان صمدی نیا، پژوهشگر و کارشناس اقتصادی