رقص با زایش دوباره‌ طبیعت

آفتاب‌‌نیوز : آفتاب: همراه با تکاپوی طبیعت برای دگرگونی و آغاز دوباره در بهار مردم ایران زمین خود را با طبیعت همراه می‌کنند و روزهای شاد و زیبایی برای خود خلق می‌کنند. روزهایی که با آغاز اسفندماه می‌توان رنگ و بوی آن را با خانه تکانی و خرید نوروزی و ... مشاهده کرد.

به گزارش خبرنگار آفتاب، در کرمان مردمان همانند همه  ایرانیان با آداب و رسومی ویژه به استقبال نوزایی طبیعت می‌رفته و می‌روند که خواندن مطالبی در این زمینه خالی از لطف نیست. چه اینکه کرمانی‌ها با زندگی در دل ایران زمین همواره حامل، عامل و ناقل فرهنگ اصیل ایرانی بوده‌اند و سنت‌هایشان مورد توجه سایر ایرانیان بوده است.

مطلب زیر برگرفته از نظرات فاطمه رضاپور ، مهدیه گواشیری و مهدیه رهجو در واحد مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان کرمان است. البته برخی از این رسوم کلا فراموش شده یا در برخی مناطق به صورت معدود برگزار می‌شود و بخشی از این مراسم نیز همچنان پابرجا مانده است.

استقبال از نوروز

از اول اسفندماه مراسم استقبال از نوروز با خانه تکانی و تمیز کردن منازل آغاز می‌شود. در گذشته زنان و دختران گلیم، قالی، قالیچه و زیلو و تمامی فرش‌های کف اتاق را بر روی چوب یا جایی مسطح قرار داده و با چوب خاک‌های آن‌ها را می‌تکاندند. فرش‌هایی که زیاد کثیف بوده با پتو ملحفه و دیگر البسه منزل را جمع کرده و به همراه چند نفر از اعضای خانواده کنار جوی قنات یا رودخانه در آبادی یا محل رفته در آنجا با همکاری یکدیگر می شستند. در گذشته برای شستشو از اشلوم ریشه نوعی گیاه و گل رخشوی نوعی گل یا خاک استفاده می‌کردند و گردگیری و تمیز کردن سقف، دیوار و پنجره‌ها با وسایل ساده صورت می‌گرفت. شاخه‌های ریز درختان و بوته‌های نازک به اصطلاح جاز و برگ‌های درخت خرما را خیسانده بعد از نرم شدن خشک می‌کردند و به سر چوب بلندی بسته دیوارها و سقف خانه را خاک روبی می‌کردند.

10 الی 15 روز قبل از شروع سال جدید سبزه سبز می‌کنند در گذشته داخل قوطی‌های فلزی بشقاب یا کاسه‌های کوچک خاک یا ماسه می‌ریختند سپس گندم، نخود، عدس، لوبیا، بذر شاهی و غیره داخل آن می‌کاشتند. امروزه بذرها و دانه‌ها را روی پنبه یا پارچه داخل ظروف پلاستیکی و شیشه‌ای می‌کارند. همچنین کوزه‌های گلی را آب کرده روی آن را با پارچه یا پنبه پوشانده سپس دانه‌های شاهی را می‌کارند. خانواده‌هایی که یکی از عزیزانشان در سال جاری فوت کرده باشد داخل ظرفی سبزه می‌کارند و روز عرفه بالای قبرش قرار می‌دهند. سبزه‌های کاشته شده را هنگام تحویل سال روی سفره‌ هفت سین می‌گذارند معمولا سعی می‌کنند به تعداد افراد خانواده سبزه بکارند.

هنگامی که سبزه‌ها بلند می‌شود اهالی معتقدند هرکس سبزه‌اش پربارتر باشد سال خوب و خوش یمنی را در پیش دارد. سبزه‌ها را در داخل سفره هفت سین قرار می‌دهند و تا سیزده نوروز همه سبزه‌ها را بیرون برده داخل آب روان، وسط چهار کوچه و صحرا می‌اندازند و معتقدند که نحسی را از خانه بیرون می‌برد. تهیه لباس جدید ونو از جمله مواردی است که از گذشته تا به امروز به آن توجه می‌شود.

در گذشته زنان کارگاه‌های پارچه بافی را برپا می‌کردند. پارچه‌های کرباس می‌بافتند و آنها را رنگ کرده و برا ی اعضای خانواده لباس می‌دوختند. خانواده‌هایی که درآمد کافی برای تهیه لباس نو نداشتند لباس های کهنه را شسته و در صورت پاره بودن وصله کرده و می‌پوشیدند. تهیه لباس نو را برای کودکان الزامی می‌دانند و برا ین باورند که سال جدید روی لباس نو و تمیز تحویل شود. در گذشته انواع تنقلات، آجیل و خوراک برای نوروز تهیه می‌کردند. زنان هسته‌های بادام تلخ ، زرد آلو را جوشانده و شیرین می‌کردند. با تخمه آفتابگردان، هندوانه،کدو، خربزه و پسته برشته می‌کردند .قوتو یکی دیگر از تنقلات عید نوروز است که توسط خانواده‌ها از انواع داروهای گیاهی تهیه می‌شود. زنان از آرد جوانه گندم که در زمستان آماده کرده‌اند برای سفره هفت سین و ایام نوروز سمنو می‌پزند. معتقدند که سمنو آش حضرت زهرا(س) است برکت زیادی به خانه می‌آورد. کماچ سن از شیرینی‌هایی است که برای عید نوروز از آرد سن(جوانه گندم )و خرما و ادویه پخته می شود. پخت نان چرب و شیرین از دیگر مواردی است که برای پذیرایی از مهمانان در ایام نوروز صورت می‌گیرد . در گذشته بیشتر از انجیر، مویز(کشمش)،خرما خشک،نخود، گندم برشته،کنجد، کنف(شاهدونه)و ... به عنوان تنقلات عید استفاده می‌کردند که امروز نیز در برخی نقاط روستایی استان کرمان مرسوم است.

امروزه از انواع میوه‌ها، شیرینی‌ها، تنقلات که در بازار به فروش می‌رسد استفاده می‌شود. تخم مرغ را با رنگ (روناس، پوست پیاز و جوهر شیمیایی ) و آب می‌جوشانند برای سفره هفت سین آماده می‌کردند.

چهارشنبه سوری

یکی از آیین‌های سالانه ایرانیان چهارشنبه سوری است.ایرانیان آخرین سه شنبه سال خورشیدی با برافروختن آتش و پریدن از روی آن به استقبال نوروز می روند. چهارشنبه سوری، یک جشن بهاری است که پیش از رسیدن نوروز برگزار می‌شود.

مردم در این روز برای رفع شر و بلا و برآورده شدن آرزوهایشان مراسمی برگزار می‌کنند که ریشه‌اش به قرن‌ها پیش باز می‌گردد. مراسم ویژه آن در شب چهارشنبه صورت می‌گیرد برای مراسم در گوشه و کنار کوی و برزن نیز بچه‌ها آتش‌های بزرگ می‌افروزند و از روی آن می‌پرند و ترانه (سرخی تو از من، زردی من از تو) می‌خوانند. ظاهرا مراسم چهارشنبه سوری برگرفته از آیین‌های کهن ایرانیان است همچنان در میان آنها با اشکال دیگر در میان باقی بازماندگان اقوام آریائی رواج دارد.

چهارشنبه سوری در کرمان

مراسم چهارشنبه سوری در آخرین شب چهارشنبه سال در بین مردم استان کرمان با آتش افروزی و جمع شدن دور هم اجرا می‌شود. در این مراسم اهالی هر محله و کوچه خار و خاشاک و هیزم روی هم جمع می‌کردند حدود 3 الی7 پشته هیزم به فاصله 2 الی 3 متری روی زمین در محله ،کوچه و حیاط روشن می کردند تا از روی آن بپرند در گذشته همه زنان و مردان پیر و جوان از روی آتش می‌پریدند و دور آن می چرخیدند در حین پریدن چنین می‌گفتند:

زردی ما از تو سرخی تو از ما

مریضی ما ز آتش سلامتی آتش از ما

از ذغال‌های آتش برداشته به خانه برده ،کندرک و اسفند روی آن می‌ریزند اطراف خانه گشته دود می‌دهند(بوی خوش می‌کنند)

آش ابودردا

از دیگر مراسم که امروزه به طور کم و بیش انجام می‌شود پخت آش و اماچو که به آن «آش ابودردا»  یا آش چهارشنبه سوری می‌گویند است. برای پخت آش مقداری نخود برداشته و سوره توحید خوانده و به نخود ها فوت می‌کنند با حبوبات دیگر ( عدس و لوبیا) در آب می‌خیسانند روی اجاق می‌گذارند آش را پخته و بین همسایگان تقسیم می‌کنند.

فال دوره‌ای یا فال چارشمبو

از دیگر مراسمی که در چهارشنبه سوری انجام می‌شود فال دوره‌ای، چهل بیتو یا مهره دور انداختن است که به مهره «تاسو» معروف است. دختران جوان و دم بخت کوزه، کاسه چینی یا الکلی برداشته هر کس نیت کرده و مهره، انگشتر، سنجاق و غیره به عنوان نشانه داخل ظرف قرار می‌دهند این ظرف را زیر «چارقد» دختر نابالغ یا زیر بوته گل کنار آب روان می‌گذارند سپس نیت می‌کنند و یک بیت شعر حافظ یا یکی از اشعار محلی را می‌خوانند و یکی از مهره ها توسط دختر نابالغ از ظرف برداشته می‌شود.

مهره به نام هرکس بود بر اساس شعر خوانده شده نیت خود را تعبیر می‌کنند این مراسم امروزه با حضور همه اعضای خانواده، پدر، مادر، خواهر، بردار و فامیل انجام می شود.

«فال سوزنو» نیز توسط زنان در شب چهارشنبه سوری انجام می‌شود. زنان دور هم می‌نشینند یک سوزن خیاطی در دست گرفته روی آن نیت می‌کنند بعد سوزن را داخل ظرف آب می‌اندازند در صورتی که سوزن به صورت صاف( عمودی)در ظرف قرار بگیرد حاجت فرد برآورده نمی‌شود اگر سوزن ته ظرف قرار بگیرد حاجت شخص برآورده می‌شود.

در شب چهارشنبه سوری که فامیل و اعضای خانواده دور هم جمع می‌باشند، عدس پلو با کشمش ، رشته پلو و غیره درست می‌کنند . خوردن تنقلات از جمله آجیل‌های محلی «دندلو» (هسته زردآلو)، «ترشاله» (برگ زردآلو و هلو) انواع تخمه‌ی هندوانه، کدو، آفتاب گردان مرسوم می‌باشد. مراسم شب نشینی تا پاسی از شب انجام می‌شود بزرگان قصه و شعر می‌گویند و کوچکتر ها به بازی و تفریح می‌پردازند.

عرفه(علفه)

آخرین روز از سال شمسی را عرفه ، «علفه» و عید مرده‌ها می‌گویند . در این روز برای اموات خود خیرات می‌کنند. از آرد سن (جوانه گندم)، آرد گندم و خرما و ادویه کماچ سن می پزند در کنار آن روغن جوشی (نان روغنی)، میوه ، خرما، حلوا، کلمپه و شیرینی و غیره فراهم می‌کنند. مقداری ازآنها را بین همسایگان تقسیم می‌کنند بقیه را به قبرستان برده و بالای قبر میت خود می‌گذارند . با ذکر فاتحه و اخلاص، آنها را خیرات می‌کنند. بر این باورند که مرده‌ها چشم انتظارند. در برخی از نقاط استان دو روز قبل از عید را عید مرده‌ها می‌گویند.

تحویل سال

در لحظات پایانی سال، اهالی هر خانه در تکاپوی آماده شدن لحظه ی سال تحویل و ورود به سال جدید می‌باشند تمامی اعضای خانه بعد از استحمام لباس نو می‌پوشند. خود را آراسته می کنند و بر این باورند که اگر سال جدید روی لباس تمیز تحویل شود تا پایان سال تمیز و مرتب هستند.

آش تحویل سال نیز در هنگام تحویل سال در منازل طبخ می‌گردد. زنان قبل از تحویل سال وسایل مورد نیاز آش را فراهم می‌کنند در گذشته خمیر درست کرده بعد از پهن کردن، به وسیله کارد خمیر را برش می دادند تا به صورت رشته در آید بعد از اینکه حبوبات آش را پختند دیگ آب را برروی حرارت می گذارند سپس سبزی و حبوبات را داخل آن می ریزند.

هنگام تحویل سال رشته ها را در داخل آش می ریزند بر این باورند که با ریختن رشته در هنگام تحویل سال، تا پایان سال رشته کارها در دستشان خواهد بود. برهمین اساس اغلب هنگام تحویل، خودشان رشته بریده و آش درست می کنند. سبزه، سیر، سماق، سنجد، سیب، سمنو، کماچ سن، سکه، میوه، شیرینی، آجیل، نان، ماست، آیینه، قرآن، ماهی، کاسه ای آب که داخل آن گل سرخ ریخته و تخم مرغ رنگ کرده داخل سفره قرار می‌دهند.

آب را به نشانه‌ روشنایی، نان و ماست را به نشانه برکت و زیادی رزق و روزی روی سفره می‌گذارند. در هنگام تحویل سال هر فرد یک شمع را برای خودش روشن می‌کند. بعد از تحویل سال آن را خاموش می‌کند بر این باورند که با خاموش شدن شمع قضا و بلا از بین می‌رود همچنین به تعداد اعضای خانواده دانه‌های اسفند رابه شکل گل درست کرده و داخل آن سکه‌ای قرار می‌دهند که بعد از تحویل سال، سکه را صدقه داده و اسفند را دود می‌کنند تا رفع بلا شود. در گذشته تشت یا ظرف مسی آب کرده داخل سفره قرار داده و یک تکه چوب داخل آن می‌گذاشتند بر این باورند که هنگام تحویل سال، آب تکان می‌خورد و با حرکت چوب متوجه تحویل سال می‌شوند.

«قوِّتو» (قوتو سیاه، قوتو نخودی، هلی، نارگیلی، پسته‌ای و ...) از تنقلات رایج مردم کرمان است که حتما در سفره هفت سین قرار می گیرد. پس از تحویل سال کوچکترها دست و صورت بزرگترها را می‌بوسند. سپس بزرگتر خانواده به آنها سکه، نخود، کشمش، تخم مرغ رنگ کرده و ... عیدی می‌دهد.

بعد از آن، مراسم دید و بازدید شروع می شود. سفره هفت سین تا چند روز در اتاق پذیرایی پهن است اغلب وسایل سفره را در داخل سینی بزرگ قرار داده و روی تاقچه می‌گذارند.

شب عید

در شب پایانی و شب اول سال خانواده ها اقدام به پخت آش رشته، رشته پلو، سبزی پلو و غیره می‌کردند.

عیدی دادن

قبل از تحویل سال بزرگ خانواده مقداری پول برای تبرک لای قرآن گذاشته و بعد از تحویل سال که کوچکتر ها برای دیدن و دست بوسی او می آیند به آنها عیدی می‌دهند. درگذشته از تنقلات، تخم مرغ ها‌ی رنگ کرده، گل سر، پارچه و غیره عیدی می‌دادند.

بچه‌ها باتخم مرغ‌های رنگ کرده تخم مرغ بازی می کردند. خانواده‌های متمول و دارا ی موقعیت مالی خوب به فرزندان گوسفند، بزغاله و ... عیدی می دادند . به نوزادی که عید اولش(اولین سال تولد)باشد از طرف نزدیکان و فامیل عیدی و رونما شامل طلا، پول، و لباس می‌دهند. به تازه عروس نیز عیدی شامل پارچه، لباس ،چادر و پول از طرف پدر شوهر داده می‌شود.

سیزده بدر کرمان

در استان کرمان بر اساس آیین و رسم دیرین روز سیزده فروردین ماه خانواده ها، به صورت گروهی به گردش و تفریح می‌روند و به بازی و شادی می‌پردازند.

شب سیزده خانواده سور و ساط تفریح را باپخت غذا که شامل سبزی پلو ، رشته پلو،قرمه سبزی و...، آجیل، میوه و تنقلات مورد نیاز را تهیه می‌کنند در روز سیزده در صحرا و دمن اطراق کرده و بساط خود را پهن می‌کنند. در گذشته خانواده‌ها دف و دایره می نواختند و به رقص و پایکوبی می‌پرداختند.

باورها و اعتقادات

باورها و دانسته‌های عوام از کیفیت معیشت انسان برخاسته و وسیله انتقال آن از گذشته تا به حال فرهنگ نانوشته ای است که در طی قرن ها پدیدار شده و به سبب برخی از همانندیهای فرهنگ مادی تا به امروز ادامه یافته است.

در استان کرمان درایام نوروز بر اساس رویدادها و حوادثی که روی داده است باورها و اعتقادات خاصی دارند که در برنامه ریزی های روزمره  آنها نقش ویژه‌ای دارد.

- هنگام تحویل سال و قبل از آن از مسافرت کردن خوداری می‌کنند بر این باورند اگر در سفر باشند تا آخر سال بیرون از خانه و در سفر خواهندبود.

- در لحظه تحویل سال نمی‌خوابند بر این باورند که اگر بخوابند تا آخر سال خسته و گرسنه خواهند بود.

- افرادی که در سال گذشته کدورت داشته و با هم قهر بودند با یکدیگر آشتی می‌کنند اگر قهر باشند بر این باورند که تا پایان سال آینده نیز با یکدیگر قهر خواهند بود و نمی‌توانند آشتی کنند.

- در ایام نوروز چهار طرف خانه میخ می‌کوبند به اصطلاح چهار میخ می‌کنند براین باورند که برکت را در خانه نگه می‌دارند.

- دختران و پسران دم بخت هنگام تحویل سال به آیینه نگاه می کنند بر این باورند که بخت شان باز می‌شود.

- موقع تحویل سال به پارچه  سفید و روشن نگاه می کنند براین باورند اگر به سیاهی نگاه کنند آن سال، سال خوبی نخواهد بود.

- درروز عید پلو پخته، بعد از سرد شدن دست نوزادی راکه اولین سال تولدش است داخل سینی قرارداده روی آن را با پلو می‌پوشانند و در دست دیگر نوزاد سکه می‌گذارند براین باورند که نوزاد پولدار و دارای رزق و روزی زیادی می‌شود.

- سبزه عید را مقابل چشم می‌گذارند تا بعد از سال تحویل نگاهشان به سبزه بیفتد براین باورند که سبزه برایشان خوش شانسی می‌آورد.

- سکه لای قرآن می گذارند معتقدند که سال باید به روی سکه نو شود تا سال پرخیر و برکتی داشته باشند.

- دختران دم بخت سفره هفت سین را پهن می‌کنند بر این باورند که بختشان باز می‌شود.

- شب عید گندم، برنج،خرما بالای سر کودک می‌گذارند صبح عید آن را به فقرا می‌دهند باور دارند که رفع قضا و بلا می‌شود.

- سنجد یکی از هفت سین است که حتما در سفره قرار دارد معتقدند که سنجد نقل عروسی حضرت فاطمه (س) بوده و متبرک است.

- روز اول سال را خوش یمن می دانند بعضی کارها را در این روز شروع می‌کنند اگر چنین نکنند باید بگذارند لنگ سیزده بشکند اصطلاحا هفت روز از اول عید سپری شود.

روز هفتم کار را شروع کنند در غیر این صورت باید تا روز چهاردهم کاری را انجام ندهند.

- هنگام تحویل سال دعا می‌کنند معتقدند در این روز دعا مستجاب می‌شود.

- سیزده نوروز را نحس می‌دانند برای از بین بردن نحسی آن به دامن طبیعت می‌روند.

مراسم نوروز به روز شده است

در همین حال فاطمه رضاپور کارشناس مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمان اظهار می‌دارد که برگزاری مراسم نوروز در گذر ایام به روز شده است و مانند بسیاری از موارد دیگر این مراسم براساس مد روز و تحولات فکری و اجتماعی مردم برگزار می‌شود.

وی تاکید می‌کند: «اصل برگزاری مراسم و جشن‌ها باقی مانده است و آن شور و شوق وجود دارد اما در نحوه  برگزاری مراسم تغییر به وجود آمده است که البته ماهیت مراسم نوروز دستخوش تغییر نشده است».

****

به هر حال با وجود گذر ایام و تحولات اجتماعی و تاریخی و سیاسی در ایران زمین، مردم قرن هاست که به سنت‌های اصیل خود پایبند مانده اند و در هر برهه ای تلاش نموده‌اند تا از آن ها حفظ و حراست نمایند. این رسوم ایرانی پا برجا مانده‌اند تا امروز ما نیز همراه با نو شدن و تحول طبیعت شادمان آن‌ها را برگزار نماییم و در کنار سفره هفت سین برای شادی و بهروزی همه ایرانیان دعا کنیم...