روشن شدن ابعاد ماجرای قتل داریوش مهرجویی
پس از اعلام خبر ناراحت‌کننده به قتل رسیدن داریوش مهرجویی کارگردان باسابقه کشورمان و همسرش وحیده محمدی فر، بازار شایعه پراکنی به مانند بسیاری از اتفاقات گذشته داغ شد و از همان ابتدای ماجرا، تلاش‌ها برای تصاحب روایت اول، حتی به قیمت متوسل شدن به حدس و گمان بالا گرفت.
آداب قضاوت کردن را بلد هستیم؟
به‌نظر می‌رسد نیاز به فرهنگسازی درباره آداب و اصول اظهارنظر و قضاوت کردن داریم و توجه نمی‌کنیم که اظهارنظر اشتباه، گاهی تا چه اندازه عواقب جبران ناپذیر به بار می‌آورد. در ساختار منطقی ذهن، قضاوت کردن مرحله آخر و مرحله بعد از جمع‌آوری اطلاعات است. اما گاهی اوقات تمایل داریم ابتدا قضاوت کنیم و سپس به جمع‌آوری اطلاعات بپردازیم.
به این صورت که در همان مرحله اول، قضاوتی که با باور‌ها و منافع ما سازگاری دارد را اعلام می‌کنیم. سپس در مرحله دوم هر چه درباره ماجرا شنیدیم و هرچقدر که اطلاعات جدید به‌دست آوردیم، آن اطلاعات را در راستای اثبات قضاوت خود استفاده می‌کنیم. به این صورت که به هر استدلال و توجیهی متوسل می‌شویم تا اثبات کنیم قضاوت اول ما صحیح بوده است. این فرایند، یکی از خطا‌های ذهنی رایج ماست.
اهمیت روایت اول
تصاحب روایت اول می‌تواند رسانه را تبدیل به مرجع خبر کند. به همین دلیل برخی افراد و رسانه‌ها همواره تلاش می‌کنند تا به سرعت قضاوت و روایت خود را ارائه کنند. اما از طرفی این شتابزدگی در قضاوت درصورت اشتباه بودن، می‌تواند اعتبار ما را خدشه دار کند. در ماجرای به قتل رسیدن داریوش مهرجویی و همسرش از همان روز‌های اول برخی اعلام کردند که قاتل یک تبعه افغانی است. تنها از روی آخرین پست همسر مهرجویی چنین قضاوتی صورت گرفته بود. آن قدر این مسئله تکرار شد تا مدیرکل امور مهاجران خارجی استانداری البرز اعلام کرد نقش اتباع غیرایرانی تأیید نشده، چون اصلا قاتل یا قاتلان این حادثه هنوز شناسایی نشده‌اند. چند روز قبل از این واقع نیز ماجرای ورود مهاجران افغان به ایران بالا گرفته بود و برخی به‌دنبال آن بودند که با ارتباط دادن این دو اتفاق به هم، موضوع مهاجران افغان را به مسئله اول کشور تبدیل کنند.
درست است که بعد از اعترافات دستگیرشدگان، سردار هداوند اعلام کرد که هر ۴نفر آن‌ها افغان هستند، اما تکرار حدس و تشخیص شخصی بدون سند و مدرک و پیش از روشن شدن حقیقت، کار صحیحی نیست.
شایعه چگونه شکل می‌گیرد؟
شایعه زمانی شکل می‌گیرد که در موضوع مهمی نیاز به خوراک خبری وجود دارد، اما خبر نمی‌آید. در نتیجه هر چه زمان بگذرد و خبری منتشر نشود، شاهد شکل‌گیری و انتشار شایعه‌ها خواهیم بود. در چنین شرایطی سرعت عمل برای روشن کردن ابعاد یک ماجرا و انتشار هر چه سریع‌تر اطلاعات موثق به‌دست آمده، می‌تواند زنجیره شایعات را متوقف نماید. سرعت عمل تحسین برانگیز پلیس در پیدا کردن قاتلان این پرونده، عامل مهمی در جلوگیری از ادامه شایعه پراکنی و گمانه زنی‌های بی‌مورد بود. شایعه معمولا براساس سوگیری تأیید ساخته می‌شود که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
سوگیری تأیید چیست؟
سوگیری تأیید یا Confirmation Bias این نکته را بیان می‌کند که ما تمایل داریم روایتی را بپذیریم که با اهداف، باور‌های قبلی و منافع ما منطبق است. ساخته شدن شایعه و همچنین پذیرفتن آن، تا حد زیادی متأثر از سوگیری تأیید است. یعنی فرد شایعه‌ساز تلاش می‌کند خبر جعلی را منتشر نماید که متناسب با منافع خودش است. فرد باورکننده شایعه نیز آن دسته از اخبار نادرست را می‌پذیرد و درست تلقی می‌کند که باور‌های قبلی اهداف او را تأیید می‌کنند.
در ماجرای روز‌های اخیر، دست آخر وقتی صحنه جرم بازسازی شد و مجرمان اعترافات خود را بیان کردند و همه فرایند‌های تخصصی و حرفه‌ای رسیدگی به این واقعه به پایان رسید، مشخص شد که کدامیک از حدس و گمان‌ها درست و کدام اشتباه بوده است. عبرتی که این ماجرا برای ما داشت این بود که می‌توانیم با به تأخیر انداختن قضاوت خود تنها به‌مدت چند روز، به شکل نگرفتن شایعه و دامن نزدن به آشفتگی کمک بسیار بزرگی بکنیم.
