سفر پزشکیان به نیویورک؛ روزنه‌ای برای مذاکرات مستقیم تهران و واشنگتن؟
در آستانه سفر مسعود پزشکیان به نیویورک برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل، بسیاری از تحلیلگران با اشاره به سیاست دستگاه دیپلماسی دولت چهاردهم که همانا تنش زدایی با غرب جهت برداشته شدن تحریم‌هاست، در باب رایزنی‌های احتمالی مقام‌های تهران و واشنگتن در جریان این سفر تحلیل‌هایی را مطرح کرده‌اند. بسیاری از آن‌ها در این باره اتفاق نظر دارند که تنش‌ها در خاورمیانه و اوکراین بزرگ‌ترین مانع در مسیر احیای رایزنی‌هاست.
بازگشت دیپلمات‌های کهنه‌کار به کابینه مسعود پزشکیان، همان افرادی که با توسل به اهرم دیپلماسی و رایزنی زمینه را برای نتیجه رسیدن توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ فراهم کردند، نوعی خوش بینی محتاطانه را ایجاد کرده و موجب شده فرضیه عبور از تنش‌ها درباره برنامه هسته‌ای ایران با توسل به مذاکره برجسته شود. با این حال، به باور ناظران احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) چندان در دسترس نیست، از همین رو محتمل‌ترین پیکربندی، گفتگو‌ها دوجانبه بین ایالات متحده و ایران است نه رایزنی چنددولتی.
چرا احیای برجام دور از ذهن است؟
به نوشته موسسه مطالعاتی استیمسون، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جدید ایران؛ که پیش‌تر در قامت معاون محمدجواد ظریف به عنوان یکی از اعضای تیم مذکره کننده هسته‌ای فعالیت داشت، در مصاحبه با یک خبرگزاری آلمانی گفته بود که احیای توافق اولیه «امکان پذیر نیست». او به تغییر چشم‌انداز بین‌المللی به واسطه جنگ‌های اوکراین و غزه اشاره کرد؛ دو رخدادی که دیدگاه‌های امنیتی اتحادیه اروپا، روسیه، چین و ایالات متحده را تغییر داده است.
عراقچی همچنین خاطرنشان کرد: با توجه به بند‌های غروب آفتاب در برجام، «برخی مفاد متنی باید تغییر کند که فرآیندی چالش برانگیز است». پزشکیان که برای شرکت در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل عازم نیویورک شد، در جریان مبارزات انتخاباتی خود و پس از پیروزی‌اش، قول داد برای عبور از تحریم‌های اعمال شده از زمان ریاست جمهوری ترامپ که اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داده، تعاملات خود را با غرب از سر بگیرد.
دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ به طور یکجانبه از برجام خارج شد. با آمدن جو بایدن به کاخ سفید، مذاکرات برای بازگرداندن توافق از سرگرفته شد، اما به واسطه پاره‌ای از متغیر‌ها شکست خورد. حمله تمام عیار روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ و همچنین افزایش تنش‌ها میان ایالات متحده و چین معادلات را پیچیده‌تر کرد. همه این گزاره‌ها نشان می‌دهد که چارچوب اصلی مذاکرات - شامل ایران، پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد و آلمان - دیگر برای دستیابی به حل و فصل موضوع در مدت زمان معقول مفید نیست.
مذاکرات پشت پرده بین ایالات متحده و ایران در عمان قبل از موفقیت برجام جریان داشت. اظهارات اخیر مقام‌های رسمی ایران و عراقچی نشان از تمایل ایران برای شرکت در مذاکرات مستقیم با آمریکا در یکی از کشور‌های منطقه دارد. با این حال، شواهد نشان می‌دهد تهران و واشنگتن برای بعد از انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا، آماده مذاکره می‌شوند. در حال حاضر، حل و فصل جنگ غزه و جلوگیری از تشدید تنش‌ها در منطقه از منظر واشنگتن با اهمیت‌تر و برجسته‌تر است.
همزمان به ادعای ناظران نگرانی‌های مربوط به سیاست‌های منطقه‌ای تهران، فعالیت محور مقاومت و توانایی‌های پهپادی و موشکی ایران نیز ممکن است بر مناقشه هسته‌ای سایه افکند. (ادعایی) تحریم‌های جدید اعمال شده علیه شرکت هواپیمایی ملی ایران به دلیل گزارش تحویل موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد تهران به روسیه (ادعایی)، فضا را برای گفتگو‌ها تیره‌تر کرده است. در عین حال، ایران چنان پیشرفت‌های چشمگیری در برنامه هسته‌ای خود داشته که به نظر می‌رسد در صورت تصمیم قادر است از آستانه گریز هسته‌ای عبور کند.
بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، تا اواسط ماه اوت، ایران دارای ۱۶۴.۷ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد بود که به ادعای ناظران در صورت غنی‌سازی ۹۰ درصد برای ساختن بمب کافی بود. با این همه گروهی از ناظران می‌گویند بعید است که ایران به سطوح تعیین شده در برجام - حداکثر ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی شده با خلوص کمتر از ۵ درصد- بازگردد.
سایه جنگ‌های اوکراین و غزه بر توافق هسته‌ای ایران
به نوشته استیمسون، یکی دیگر از موضوعات کلیدی برای مذاکرات جدید، نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. به ادعای ناظران ایران علاوه بر غنی‌سازی فراتر از محدودیت‌های تعیین‌شده در برجام، همکاری خود با آژانس در زمینه بازرسی و نظارت الکترونیکی را نیز به میزان قابل توجهی کاهش داده است. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواستار «شفافیت بیشتر از سوی ایران» و همچنین «اصلاحات و به‌روزرسانی‌های برنامه هسته‌ای ایران» در روابط تهران با این نهاد پادمانی شده است. گروسی گفته که امیدوار است به زودی به ایران سفر کند تا در این زمینه با رئیس جمهور جدید رایزنی داشته باشد.
به باور ناظران در دوران وزارت عباس عراقچی، دستگاه دیپلماسی ایران احتمالاً از انعطاف کافی برای انجام مذاکرات برخوردار خواهد بود، شاید حتی بیشتر از دوران ریاست جمهوری حسن روحانی، تیم مذاکره کننده ایران عملگرا باشد و فارغ از مخالفت خوانی‌ها در داخل بتوانند شرایط را برای رایزنی‌ها بهبود بخشند. این واقعیت که عراقچی هم اکنون در حال بحث در مورد اصلاح برجام و آغاز مذاکرات جدید است، احتمالاً نشان می‌دهد شورای عالی امنیت ملی نیز با حامیان تنش زدایی هم‌صداست. همچنین این احتمال وجود دارد که مذاکرات جدید به موضوعاتی فراتر از برجام، گزاره‌هایی، چون سیاست‌های منطقه‌ای ایران بپردازد. نیاز ایران به کاهش تحریم‌ها، چشم انداز مذاکرات را تغییر می‌دهد.
عراقچی در تشریح رویکرد خود به عنوان وزیر امور خارجه، تمایل ایران به تعامل با شرق و روابط نزدیکتر با روسیه و چین را در اولویت قرار داده است. با این حال، دو کشور از تحریم‌های اعمالی بر ایران سود می‌برند و بعید است که مشتاق توافق جدیدی باشند که به انزوای ایران پایان دهد. اروپا نیز به واسطه همکاری‌های ادعایی موشکی ایران و روسیه، نسبت به تهران بدبین شده و از همین رو به نظر می‌رسد گزینه محتمل، مذاکرات مستقیم میان تهران و واشنگتن باشد. با این همه انتخابات ایالات متحده و اسرائیل دورنمای چنین مذاکراتی را پیچیده می‌کند.
منطقه از زمان حملات حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر گذشته که متحدان تهران علیه اسرائیل و ایالات متحده را فعال کرده است، دچار آشفتگی شده است. ماه آوریل مقر فرماندهان نظامی ایران در یک مجتمع دیپلماتیک در دمشق هدف حمله قرار گرفت، حمله‌ای که پاسخ تند پهپادی و موشکی ایران را به دنبال داشت و موجب شد تا تهران و تل‌آویو به شکلی بی‌سابقه رویاروی هم تعریف شوند.
۳۱ ژوئیه، اسرائیل در اقدامی تحریک آمیز دیگر، اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس را در تهران که در مراسم تحلیف پزشکیان شرکت کرده بود، ترور کرد. اگر ایران به افعال تحریک آمیز اسرائیل پاسخ دهد، احتمالا تنش‌ها افزایش پیدا خواهد کرد. در چنین شرایطی شانس احیای توافق هسته‌ای به خطر افتاده و مواضع جناح‌های مخالف توافق خواه در ایالات متحده، اتحادیه اروپا و خاورمیانه تقویت می‌شود. از همین رو می‌توان گفت مذاکرات احتمالاً بر توانایی‌های نظامی ایران و اتحاد‌های منطقه‌ای متمرکز خواهد بود.
عامل دیگر نفوذ اسرائیل بر سیاست آمریکا در قبال ایران است. هرکدام از دو نامزد انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در صورت پیروزی ناچارند تا مواضع تل آویو در ارتباط با تهران را لحاظ کنند. مخالفت اسرائیل با برجام در سال ۲۰۱۵ تقریباً توافق را در آن زمان به پایان رساند و عامل اصلی خروج ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ از این توافق بود. با توجه به افزایش تنش‌ها بین اسرائیل و ایران و محور مقاومت، تل‌آویو خواستار به رسمیت شناختن منافع خود خواهد بود.
بسیاری از تحلیلگران سیاسی ایران بر این باورند که یکی از دلایلی که اسرائیل هنیه را در تهران ترور کردند، تضعیف شانس دولت پزشکیان برای بهبود روابط با غرب بود. احمد زیدآبادی، تحلیلگر سیاسی، در این باره گفت که «هدف از این ترور سوق دادن ایران به مسیری رادیکال‌تر بود.» حملات جدید اسرائیل علیه حزب‌الله با فعال کردن دستگاه‌های ارتباطی بی‌سیم ردیابی انفجاری نیز می‌تواند مذاکرات بالقوه ایران و آمریکا را با مشکل مواجه کند. در عین حال، اوج گرفتن صدا‌های مخالف جنگ غزه در میان اسرائیلی‌ها پس از کشته شدن شش گروگان جوان اسرائیلی می‌تواند اهرم فشار ایالات متحده بر دولت بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل را افزایش دهد.
همزمان داده‌های نظرسنجی‌ها می‌گویند، کامالا هریس می‌تواند کاخ سفید را تشویق کند تا مذاکرات هسته‌ای و دیگر مذاکرات با ایران را احیا کند. اگر هریس برنده شود، دولت بایدن سه ماه فرصت دارد تا روی چنین مسائل سختی کار کند، با این اطمینان که پیشرفت‌های حاصله در رایزنی‌ها توسط جانشینش متوقف نخواهد شد. قطر یا عمان مقصد احتمالی چنین مذاکراتی خواهند بود.
