هم‌دستی اردوغان و علی‌اف برای بستن مسیر ایران به اروپا
جمهوری آذربایجان بار‌ها اعلام کرده است عزم راسخ برای ایجاد کریدور زنگزور دارد. این موضوع بار‌ها به‌صراحت از سوی مقامات عالی این کشور اعلام شده است. آخرین بار در دی ماه امسال، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، در مصاحبه‌ای با کانال‌های تلویزیونی محلی گفت: «کریدور زنگزور باید باز شود و باز خواهد شد. هرچه زودتر این موضوع را درک کنند، بهتر است».
هفتم دسامبر ۲۰۲۴، دمشق به عنوان پایتخت و مرکز دولت بشار اسد توسط محمد الجولانی، هم‌پیمان ترکیه، سقوط کرد تا جمهوری اسلامی ایران متحد دیرینه خود در منطقه را از دست بدهد و دولت سوریه به دست متحد ترکیه بیفتد. این موضوع منجر به وابستگی ترانزیتی بیشتر ایران به ترکیه خواهد شد.
حالا متحد دیرینه جمهوری آذربایجان، یعنی ترکیه، پس از سقوط پایتخت سوریه فرصت بیشتری برای عرض اندام در منطقه پیدا کرده است. ترکیه از دیرباز به دنبال دستیابی به شاهراه‌های ارتباطی ترانزیت کالا و انرژی بوده است و حالا که در سوریه جدید صاحب نفوذ بیشتری شده، خطر ایجاد دالان زنگزور بیشتر از همیشه احساس می‌شود.
دالان زنگزور، مفهومی در توصیف یک دالان ترانزیتی است که در صورت اجرا به جمهوری آذربایجان دسترسی بلامانع به منطقه خودمختار نخجوان از طریق استان سیونیک ارمنستان بدون پست‌های بازرسی ارمنستان را می‌دهد. این کار باعث قطع دائم مرز‌های ایران و ارمنستان می‌شود. به معنایی دیگر، دالانی ژئوپلیتیکی است که استان آذربایجان شرقی در ایران را از مسیر ترانزیت ترکیه به جمهوری آذربایجان حذف می‌کند.
این کریدور از زمان پایان جنگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ مدام توسط جمهوری آذربایجان و ترکیه مطرح شده است. در حالی که ارمنستان پیوسته با آن مخالفت کرده و اعلام می‌کند «منطق کریدور» که از بیانیه آتش‌بس حذف شد، منحرف است و این نوعی پروپاگاندا‌ست.
ایران برای تجارت با کشور‌های اروپایی چند مسیر را به عنوان گزینه برای ارسال محموله‌های ترانزیتی در اختیار دارد. اولین گزینه حمل‌ونقل دریایی است که از مدت‌ها قبل کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران به اکثر بنادر اصلی اروپا خدمات دریایی مستقیم ارائه می‌کرده است. پس از تحریم‌های سال ۱۳۹۷ ترامپ، خطوط کشتیرانی بین‌المللی از جمله به CMA CGM، Hapag LIoyd، Maersk و MSC از مسیر ایرانی عقب نشینی کردند. چند ماه پیش نیز به بهانه ارسال تسلیحات به روسیه، ورود کشتی‌های ایرانی را به بنادر اروپایی منع کردند.
دومین مسیر، ارسال زمینی محموله‌ها به سوریه و ارسال آنها به کشور‌های حاشیه دریای مدیترانه بود که بعد از سقوط بشار اسد، این مسیر به طور موقت برای تجار ایرانی محدود شده است.
سومین روش تجارت با اروپا، استفاده از خاک ارمنستان و گرجستان برای رسیدن به دریای سیاه و سپس بازار اروپا‌ست. این مسیر به دلیل مشکلات زیرساختی در ارمنستان و همچنین روابط نه چندان گرم ایران و گرجستان تا به امروز به‌طور جدی عملیاتی نشده است و ردپای غفلت مسئولان کشور در فعالسازی آن دیده می‌شود.
چهارمین مسیر و تنها مسیر فعال کنونی، استفاده از خاک ترکیه برای رسیدن به بازار اروپا‌ست. این موضوع منجر به وابستگی ترانزیتی ایران به خاک ترکیه شده و از طرفی دیگر، شرایط تحریمی و محدودیت‌های ایجاد شده بر بیمه سبز کامیون‌های ایرانی، منجر به وابستگی هرچه بیشتر ایران به ترکیه شده است.
کارشناسان معنقدند بالا گرفتن تنش‌های سیاسی ایران با ترکیه و جمهوری آذربایجان در چند هفته اخیر، بیانگر این موضوع است که جنگ کریدوری علیه ایران توسط این دو کشور به مرحله جدیدی وارد شده است. اگر ایران با اقدامی به‌موقع و هوشمندانه به آن پاسخ ندهد، شرایط سختی از نظر سیاسی، اقتصادی و امنیتی برای کشور در آینده‌ای نزدیک ایجاد خواهد شد.
کارشناسان بر این باورند که فعال‌کردن مسیر‌های جایگزین و سعی در تغییر شرایط کشتیرانی و صنعت حمل‌ونقل دریایی کشور می‌تواند اقدامات هم‌زمان ترکیه و آذربایجان را خنثی کند و خطر قطع دسترسی مستقیم ایران به بازار اروپا را کاهش دهد.
حسن کریم‌نیا در مورد جنگ کریدوری سه کشور عنوان کرد به هیج عنوان نباید مسیر انحصاری ترانزیت کالا به روسیه و اروپا را در اختیار یک کشور (آذربایجان و ترکیه) قرار دهیم که در مواقع اضطراری، اهرم فشاری برای کشور محسوب شوند.
کریم‌نیا اظهار کرد: در حال حاضر برای مسیر ترکیه و آذربایجان دو تا مسیر جایگزین وجود دارد، اولی اسکله رو-رو بندر امیرآباد است که قدمت ۲۰ ساله دارد و هنوز اجرایی نشده، دومی مسیر ارمنستان-گرجستان است که روابط سیاسی و اقتصادی با این دو کشور پیشرفت خاصی نداشته است.
این کارشناس ترانزیتی افزود: در چند هفته گذشته، ارمنستان اعلام کرد که مشتاق اتصال ریلی به شبکه راه‌آهن ایران است. با این حال اظهار نظری از طرف مسئولان کشورمان صورت نگرفته و انگار این ابراز تمایل به گوش آنها نرسیده است.
کریم‌نیا در انتها اظهار کرد: میان ایران و گرجستان به لحاظ حمل‌ونقلی منافع مشترک گسترده‌ای وجود دارد که هنوز به دنبال آن نرفته‌ایم. گره زدن حوضه‌های دریایی اطراف کشور به دریای‌سیاه و دسترسی به کشور‌های حوزه بالکان، وزن ژئوپلیتیکی کشورمان را ارتقا خواهد داد.
