پدیده گرد و غبار و آثار زیانبار آن بر سلامتی
عباس شاهسونی در این مطلب مطرح کرد: پدیده گرد و غبار می‌تواند تهدیدی برای سلامتی افرادی که در مواجهه با آن قرار دارند، باشد که از مهمترین اثرات و پیامد‌های ایجاد شده توسط گرد و غبار است. افزایش غلظت ذرات معلق قابل تنفس در هوا به دنبال پدیده گرد و غبار می‌تواند باعث تشدید بیمار‌های قلبی عروقی و تنفسی در افراد، کاهش عمق دید و افزایش احتمال حوادث از جمله حوادث رانندگی شود همچنین این پدیده می‌تواند باعث اختلال در فعالیت‌های اجتماعی، حمل و نقل و در نهایت تعطیلی مدارس و ادارت شود.
ذراتی که به دلیل پدیده گرد و غبار ایجاد می‌شوند، می‌توانند علاوه بر محل ایجاد آن که در مناطق خشک و نیمه خشک است، توسط جریان باد حرکت کنند و به مسافت‌های دوردست انتقال یابند، این وضعیت به خصوص برای ذرات ریزتر که مدت زمان بیشتری می‌توانند در هوا معلق باشند، بیشتر اتفاق می‌افتد. ذرات ریز معلق در هوا که بر اثر پدیده گرد و غبار ایجاد می‌شوند و یا به صورت معمول در هوا به خصوص هوای شهر‌های بزرگ وجود دارند، می‌توانند از طرق مختلفی وارد بدن شود و اثرات خود را ایجاد کنند بنابراین کنترل ورود این ذرات به بدن می‌تواند تا حدودی اثرات ایجاد شده توسط این ذرات را کاهش دهد.
گرد و غبار موجود در هوا خطرات جدی برای سلامت انسان دارد. اندازه ذرات گرد و غبار یک عامل تعیین کننده اصلی خطر بالقوه برای سلامت انسان است؛ ذرات بزرگتر از ۱۰ میکرومتر قابل تنفس نیستند بنابراین فقط می‌توانند به اندام‌های خارجی آسیب بزنند که عمدتاً باعث تحریک پوست و چشم، ملتحمه و افزایش حساسیت به عفونت چشمی می‌شود. ذرات قابل استنشاق، کوچکتر از ۱۰ میکرومتر، اغلب در بینی، دهان و دستگاه تنفسی فوقانی گیر می‌افتند بنابراین می‌توانند با اختلالات تنفسی مانند آسم، نای، ذات‌الریه، رینیت آلرژیک و سیلیکوزیس همراه باشند. با این حال ذرات ریزتر ممکن است به دستگاه تنفسی تحتانی نفوذ کنند و وارد جریان خون شوند، جایی که می‌توانند بر تمام اندام‌های داخلی تأثیر بگذارند و مسئول نارسایی‌های قلبی عروقی باشند.
آلودگی ذرات معلق بسته به غلظت آنها می‌تواند برای تنفس بسیار خطرناک باشد. آلودگی ذرات قابل تنفس ممکن است باعث بیماری، بستری شدن در بیمارستان و مرگ زودرس شود. قرار گرفتن کوتاه مدت در معرض آلودگی ذرات می‌تواند منجر به مرگ شود. حداکثر غلظت ذرات می‌تواند از چند ساعت تا چند روز ادامه داشته باشد. مرگ زودرس ناشی از تنفس این ذرات می‌تواند درست در روزی که سطح ذرات بالا می‌رود یا در عرض یک تا دو ماه پس از آن رخ دهد. آلودگی ذرات همچنین اثرات مضر بسیاری دارد، از کاهش عملکرد ریه تا حملات قلبی.
تحقیقات نشان می‌دهد که افزایش کوتاه مدت غلظت ذرات می‌تواند منجر به این موارد شود: افزایش مرگ و میر در نوزادان، افزایش مراجعه به بیمارستان برای بیماری‌های قلبی عروقی از جمله حملات قلبی و بیماری ایسکمیک قلبی -افزایش مراجعه به بیمارستان بعلت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی (COPD) -افزایش بستری شدن بعلت آسم در بین کودکان -افزایش شدت حملات آسم در کودکان.
مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق می‌تواند باعث این موارد شود: ایجاد آسم در کودکان، تشدید (بدتر شدن) بیماری‌های مزمن انسداد ریوی (COPD) در بزرگسالان، کند شدن رشد عملکرد ریه در کودکان و نوجوانان، افزایش خطر مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی عروقی و افزایش خطر حملات قلبی و سکته مغزی.
چه کسانی تحت تاثیر طوفان‌های گرد و غبار قرار دارند؟
مواجهه با آلودگی هوا و ذرات معلق می‌تواند سلامتی همه افراد را تحت تاثیر قرار دهد، به ویژه کسانی که به مدت طولانی در مواجهه با آلاینده‌های هوا قرار دارند. با این حالژ برخی از افراد بیش از دیگران تحت تاثیر اثرات آلودگی هوا قرار می‌گیرند. آلاینده‌های مختلف ممکن است تاثیرات مختلفی را بر این گروه‌ها داشته باشد.
افراد مبتلا به آسم: قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا ممکن است علائم آسم را در این افراد بدتر کند و یا باعث حملات آسمی شود. این افراد باید از دارو‌هایی تجویزی پزشک خود استفاده کنند و برنامه مدیریت آسم خود را دنبال کنند. افراد مبتلا به بیماری‌های ریوی مزمن مثل برونشیت مزمن و بیماری انسداد مزمن ریه (COPD) قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا باعث بدتر شدن علائم این افراد می‌شود. این افراد باید از دارو‌های تجویزی پزشک خود سر موقع استفاده کنند، در صورت تشدید علائم و برطرف نشدن به پزشک مراجعه کنند. افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی: قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا ممکن است علائمی مانند تپش قلب، درد قفسه سینه و کوتاه شدن تنفس را برای آنها به دنبال داشته باشد. در صورت تشدید علائم و ادامه آن به پزشک مراجعه کرده و یا با اورژانس تماس گرفته شود.
جنین و مادران باردار: قرارگرفتن در معرض سطوح بالای آلودگی هوا برای مدت زمان طولانی ممکن است منجر به نتایج نامطلوبی مثل تولد نوزاد با وزن پایین و یا تولد نوزاد نارس شود.
- کودکان: کودکان که به دلایلی نسبت به بزرگسالان به آلاینده‌های هوا حساس‌تر و آسیب پذیرتر هستند. ریه آنها هنوز کامل نشده است، سیستم‌های ایمنی و دفاعی و سوخت و ساز آنها در حال توسعه و شکل گیری است و هنوز کامل نشده است، عفونت‌های تنفسی در آنها به کرات اتفاق می‌افتد، نسبت به بزرگسالان فعال‌تر هستند و حجم هوای تنفسی نسبت به وزن بدن بیشتر است، به همین دلیل در مواجهه با دوز‌های بالاتری از آلودگی نسبت به بزرگسالان قرار دارند. با این حال شواهد نشان داده است که این اثرات برای مواجهه‌های طولانی مدت با آلودگی هوا وجود دارد و برای مدت زمان کوتاه مواجهه مثل چند روز نیست و تاکنون هیچ مدرکی دال بر اثرات دائمی آلودگی هوا روی ریه کودکان بر اثر مواجهات کوتاه مدت وجود ندارد. برخی از کودکان به ویژه آنها که مبتلا به بیماری‌های زمینه ریه مثل آسم و فیبروز کیستیک ریه هستند نسبت به آلودگی هوا بسیار آسیب پذیرتر هستند.
-افراد سالمند: افراد سالمند نیز بیشتر از سایرین در معرض خطرات آلودگی هوا قرار دارند. به دلیل اینکه سیستم ایمنی ضعیف تری دارند و یا ممکن است مبتلا به بیماری‌های ناشناخته قلبی عروقی و تنفسی باشند. بدن آنها کمتر قادر به جبران و مقابله با اثرات ناشی از مخاطرات زیست محیطی است. آلودگی هوا می‌تواند باعث بدتر شدن بیماری‌های قلبی و سکته مغزی و قلبی شود و بیماری‌های ریوی مثل برونشیت‌های مزمن و آسم را بدتر کند. افراد چاق، افرادی سیگاری، افراد کم بضاعت، افراد دیابتی، افراد مبتلا به سرطان بویژه سرطان ریه، افرادی که دارای اختلالات تنفسی مانند آسم و اختلال انسداد مزمن ریه (از جمله برونشیت مزمن و آمفیزم) از آلودگی هوا تاثیر می‌پذیرند.
علائم هشدار دهنده دشواری تنفس چیست؟
اگر آسم یا بیماری مزمن تنفسی دارید و احساس گرفتگی قفسه سینه، خس خس سینه، سرفه یا تنگی نفس دارید، باید اقدامات یا برنامه درمانی تجویز شده خود را دنبال کنید. اگر علائم بهتر نشد، باید به پزشک مراجعه کنید. همچنین در صورت داشتن هر گونه نگرانی یا مشکلات تنفسی یا سایر علائم بدتر از یک بیماری قلبی قبلی یا سایر بیماری‌های مزمن باید به پزشک مراجعه کنید.
روش‌های کاهش مواجهه با اثرات ذرات معلق هوا
ذرات معلق هوا از سه طریق تنفس، جذب پوستی و بلعیدن بدن انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهند برای کاهش مواجهه و کاهش اثرات خطرناک ایجاد شده توسط ذرات نیاز است که تا آنجایی که امکان دارد ورود ذرات را از این سه طریق تحت کنترل قرار دهیم. همچنین می‌توان از طریق تغذیه مناسب تا حدودی این اثرات را بر بدن کاهش دهیم.
اولین و اساسی‌ترین اقدام حفاظتی در هنگام بروز گرد و غبار، کاهش میزان تماس مستقیم با آلاینده‌های موجود در هواست. هوای گرد و غباری می‌تواند سلامت اعضای مختلف بدن ما را تحت تاثیر قرار دهد، از جمله انواع حساسیت‌ها و قارچ‌های پوستی، بیماری چشمی و بروز حساسیت و آسم تنفسی همچنین حمله قلبی از عوارض تماس با هوای آلوده است. ساختمان‌ها می‌توانند تا حدودی از تماس مستقیم با هوای آلوده جلوگیری کنند. در صورت امکان در‌ها و پنجره‌ها را به صورت دو جداره نصب کنید، زیرا هم در مصرف انرژی و هم کاهش آلودگی هوا موثر است. در غیر اینصورت در داخل خانه بمانید، با پنجره‌ها و درب‌های بسته. در خانه سطح فعالیت خود را کم کنید و از فعالیت‌هایی که باعث می‌شود سریع‌تر و عمیق‌تر نفس بکشید، اجتناب کنید. در این مواقع می‌توان کار‌هایی مثل مطالعه و تماشای تلویزیون را انجام داد. اگر نمی‌توانید فیلتر‌های تصفیه برای کل خانه خود تهیه کنید یک اتاق تمیز برای خواب ایجاد کنید. یک انتخاب خوب شامل اتاقی با کمترین پنجره به عنوان اتاق خواب در نظر گرفته شود. تجهیزات محافظتی شخصی از جمله ماسک تنفسی در جایی که میزان مواجهه بسیار بالا باشد، به نظر مفید است. اولین توصیه بهداشتی در زمان آلودگی هوا ماندن در فضای بسته است. اگر به سبب کارتان مجبور هستید به مدت زیاد در محیط بیرون بمانید، از ماسک‌ها تنفسی مناسب استفاده کنید.
طبق پروتکل‌های جهانی ماسک منتخب جهت مقابله با ریزگردها، در بزرگسالان ماسک‌های N ۹۵ و FFP ۲ است. اما برای استفاده از این ماسک باید به این نکات توجه کرد: - افراد مسن و بیماران با مشکلات قلبی عروقی و تنفسی بایستی از نوع Valve دار آنها استفاده کنند. - افراد استفاده کننده از عینک، بهتر است جهت راحتی از نوع Valve دار استفاده کنند. - این ماسک برای بچه‌ها پوشش مناسبی ندارد و از انواع طراحی شده مخصوص کودکان بایستی استفاده کرد. - در زنان باردار در سه ماهه دوم و سوم با نظر پزشک از ماسک مناسب استفاده کنند و بخصوص از نوع Valve دار باشد. - در زمان استفاده از ماسک اگر فرد احساس ناراحتی کرد می‌تواند برای چند لحظه ماسک را برداشته و دوباره استفاده کند. - مصرف کننده باید از جهت مناسب بودن و قرار گرفتن کامل ماسک روی دهان و بینی به طوری که هیچ نفوذی از اطراف نداشته باشد مطمئن شود و آن را از لحاظ مناسب بودن اندازه و پوشش کامل بینی و دهان و تنفس بدون نشت از اطراف چک کند. با توجه به شرایط اقلیمی و نوع کاربری ماسک برخی تمهیدات مثل کلیپس بالای ماسک برای فیکس شدن و محکم شدن روی صورت و دریچه روی ماسک تنفسی برای راحتی بیشتر مصرف کننده بخصوص در محیط‌های گرم و مرطوب صورت گرفته است.
مواجهه با هوای گرد و غباری باعث بروز فشار و استرس به ویژه بر دو سیستم حیاتی بدن یعنی دستگاه تنفسی و سیستم قلبی عروقی می‌شود در این شرایط هر گونه بار و فشار اضافی ناشی از فعالیت‌های مضاعف جسمی می‌تواند این دو بخش را در معرض آسیب بیشتر قراردهد بنابراین فعالیت‌های جسمی فوق العاده مثل پیاده روی، ورزش، کار سنگین و مداوم مثل کار‌های ساختمانی و کشاورزی شرایط را برای فعالیت ریه و قلب ما دشوار می‌کند و احتمال حملات قلبی و تنفسی به طرز قابل توجهی افزایش می‌یابد. این شرایط برای افرادی که زمینه بیماری‌های قلبی و ریوی دارند، بسیار خطرناکتر است.
استنشاق دود ناشی از دخانیات علاوه بر تمامی مضراتی که به علت دارا بودن مواد مضر و سمی ایجاد می‌کند، یکی از آنی‌ترین اثرات آن کاهش جذب اکسیژن در ریه‌ها به علت آکنده شده فضای ریه از دود و به دنبال آن ایجاد استرس فوری به سیستم قلبی و تنفسی است، حال در شرایط گرد و غباری که هوای تنفسی در شرایط ناسالم بوده و مقدار زیادی ذرات معلق و آلودگی را وارد ریه افراد می‌کند، استعمال دخانیات به ویژه قلیان به علت حجم دود بسیار زیاد شرایط بسیار دشوارتری را به سیستم قلبی – ریوی افراد دخانی ایجاد می‌کند و احتمال بروز حملات قلبی و آلرژی‌های حاد تنفسی را به شدت بالا می‌برد. همچنین قراردادن اطرافیان در معرض دود دخانیات (به اصطلاح استنشاق دود تحمیلی) عیناً شرایط مشابهی را برای آنها ایجاد می‌کند.
در دهه‌های اخیر، برخی از مطالعات نشان داده‌اند که اثرات مضر ناشی از آلاینده‌های هوا (مثل ذرات معلق) بر سلامتی می‌تواند از طریق دریافت مواد مغذی ضروری (مانند ویتامین‌های B، C و E) و اسید‌های چرب اشباع نشده (مانند امگا۳) کاهش یابد. این میکرونوترینت‌ها که دارای خواص ضد التهابی و ضد اکسیداتیو هستند، می‌توانند باعث کاهش تغییرات ضربان قلب ناشی از ذرات شوند و با استرس اکسیداتیو ناشی از ذرات مقابله کنند. اثر سینرژیستی ترکیب امگا۳ و ویتامین E به عنوان یک روش جهت درمان بیمار‌های ناشی از آلودگی هوا در مطالعات بررسی شده و مورد مطالعه قرار گرفته است.
از طرفی برخی مطالعات بالینی نشان داده‌اند که دریافت آنتی اکسیدان‌ها باعث کاهش التهاب، کاهش علائم آسم و عملکرد ریه می‌شوند. در محیط‌هایی با آلودگی هوا یک رژیم غذایی مناسب با دریافت کافی و مناسب مواد مغذی ضروری، ممکن است جهت جلوگیری از توسعه بیماری مزمن از جمله بیماری‌های قلبی عروقی و ریوی ضروری باشد. افزایش دریافت آنتی اکسیدان‌ها از جمله نوترینت‌های ضد التهابی می‌تواند استرس اکسیداتیو ناشی از ذرات معلق و التهاب در بیماری‌های التهابی مزمن را کاهش دهد، در نتیجه می‌توان آن را به عنوان یک گزینه مفید به استراتژی‌های مدیریت بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا اضافه کرد.
موادغذایی مناسب در هنگام مواجهه با آلودگی هوا
کرفس، اسفناج، گوجه فرنگی، لیمو شیرین، نارنگی، پرتقال و برگ سبز کاهو، غنی از ویتامین C هستند. جوانه گندم، روغن‌های گیاهی، گردو، بادام، زیتون، جگر و سبزیجات دارای برگ سبز که منابع ویتامین E هستند. اگر افراد به سبب شغلشان بیشتر در مواجهه با آلودگی هوا باشند، جذب این ویتامین می‌تواند مسمومیت ناشی از آلودگی هوا را خنثی کند. منابع مناسب ویتامین D هم شیر، کره و زرده تخم مرغ هستند که باید در برنامه غذایی روزانه باشند. مصرف روزانه سیب می‌تواند عوارض ناشی از آلودگی هوا را کاهش داده و میوه‌هایی مانند پرتقال و توت فرنگی نیز سرشار از پکتین بوده و برای کاهش عوارض آلودگی هوا مفید هستند.
مصرف غذا‌های چرب در زمان آلودگی هوا می‌تواند باعث تشدید کاهش توان بدنی و ذهنی افراد در طول روز شود. پس از تنقلات کم ارزش مثل چیپس، پفک و نوشابه‌های گازدار که باعث اختلال جذب عناصر مفید در بدن می‌شود و می‌تواند اثرات منفی آلودگی هوا را تشدید کند، استفاده نشود. مصرف موادی مانند سوسیس و کالباس هم به دلیل داشتن مواد شیمیایی و نگهدارنده علاوه بر اینکه به خودی خود مضر و سرطان زاست، برای ساکنان شهر‌هایی که هوای ناسالم دارد، به هیچ وجه توصیه نمی‌شود. نوشیدن زیاد آب به کلیه‌ها کمک می‌کند تا املاح اضافی از بدن خارج شود و ذرات آلوده مدت کمتری در بدن باقی بماند.
هوای کدام استان‌ها آلوده‌تر است؟
در حال حاضر شاخص کیفیت هوا در ایستگاه‌های استان‌های خوزستان، ایلام، لرستان، بوشهر، کرمانشاه و همدان بالای ۵۰۰ است. در شهر اهواز در ۲۴ ساعت گذشته، میانگین غلظت ذرات معلق کوچکتر از ۱۰ میکرون (PM ۱۰) که شاخص وقوع طوفان‌های گرد و غباری است، بیش از ۳ هزار میکروگرم بر متر مکعب، یعنی ۲۰ برابر استاندارد ملی کشور بوده است. حداکثر غلظت این آلاینده در اهواز و بوشهر ثبت شده است که در ساعاتی غلظت ۸ هزار میکروگرم در متر مکعب هم در ایستگاه‌های سنجش ثبت شده است.
