برای بازیگر مطرح قبل انقلاب که حالش اصلا خوب نیست

عنایت بخشی که عمدتاً با نقش‌های منفی‌اش در سینمای قبل از انقلاب به یاد آورده می‌شود، این روز‌ها حال‌وروز خوبی ندارد. در همین رابطه، شاهد احمدلو کارگردان فیلم شاه‌نقش در صحبت‌هایی صریح و انتقادی، از بی‌توجهی مسئولان فرهنگی و سینمایی به وضعیت این بازیگر باسابقه گلایه کرده؛ حرف‌هایی که در فضای رسانه‌ای بازتاب قابل‌توجهی داشته و بار دیگر نام عنایت بخشی را به صدر اخبار آورده است.

عنایت بخشی کارنامه‌ی سینمایی عجیبی دارد؛ کارنامه‌ای پر از تناقض، تنوع و البته بی‌مهری. او از آن دست بازیگرانی است که هم پیش از انقلاب و هم بعد از آن حضور مستمر داشته، اما هیچ‌گاه آن‌طور که باید، قدر ندیده است.

بازیگری که همیشه «منفی» ماند

عنایت بخشی در بسیاری از آثار مطرح سینمای قبل از انقلاب بازی کرده است. چهره‌ی استخوانی، نگاه نافذ و صدای خاصش باعث شد خیلی زود به عنوان بازیگر نقش‌های منفی شناخته شود. همین ویژگی، اگرچه باعث ماندگاری‌اش در ذهن مخاطب شد، اما در عین حال به نوعی برایش تبدیل به یک برچسب همیشگی شد.

نکته‌ی عجیب اینجاست که این تصویر منفی حتی بعد از انقلاب هم از او جدا نشد. در شرایطی که بسیاری از بازیگران سینمای قبل از انقلاب یا حذف شدند یا فرصت بازتعریف خود را پیدا کردند، عنایت بخشی همچنان در قالب همان شخصیت‌های خشن، قدرت‌طلب یا خاکستری به کار گرفته شد. گویی سینما نمی‌خواست یا نمی‌توانست چهره‌ی دیگری از او ببیند.

از «صمد» تا «امام علی»؛ متنوع و نادیده گرفته شده

او در چهار اثر از مجموعه فیلم‌های صمد حضور داشت؛ فیلم‌هایی که بخش مهمی از حافظه‌ی جمعی سینمای ایران را شکل می‌دهند. بازی در آثاری، چون تنگسیر و تنگنا جایگاه او را در سینمای جدی تثبیت کرد. در گوزن‌ها، یکی از شاخص‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران، حضور داشت و بعد‌ها در آثار مهم تلویزیونی بعد از انقلاب مثل ولایت عشق و امام علی (ع) نیز ایفای نقش کرد.

این تنوع ژانری و تاریخی، از سینمای اجتماعی و موج نو گرفته تا آثار مذهبی و تاریخی، نشان می‌دهد عنایت بخشی بازیگری تک‌بعدی نبوده است. با این حال، به نظر می‌رسد حافظه‌ی رسمی سینما، بیش از آنکه به توانایی‌هایش توجه کند، روی همان نقش‌های منفی اولیه متوقف مانده است.

بی‌مهری امروز، نتیجه‌ی فراموشی دیروز

شاید اگر عنایت بخشی عمدتاً نقش مثبت بازی می‌کرد، امروز شرایط متفاوتی داشت. در سینمایی که قهرمان‌محوری و اخلاق‌گرایی نقش پررنگی دارد، بازیگرانی که سال‌ها در نقش منفی ظاهر شده‌اند، اغلب کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند؛ حتی اگر کیفیت بازی‌شان بالا باشد.

صحبت‌های شاهد احمدلو، در واقع تلنگری است به همین فراموشی سیستماتیک. بازیگری که دهه‌ها در سینما و تلویزیون ایران حضور داشته، حالا در سکوت و بی‌توجهی به سر می‌برد. نه بزرگداشتی، نه حمایتی، و نه حتی یادآوری شایسته‌ای از مسیری که طی کرده است.

عنایت بخشی نمونه‌ی روشن نسلی از بازیگران است که هزینه‌ی باورپذیر بودن را با نادیده گرفته شدن پرداختند. او آن‌قدر خوب «منفی» بود که هیچ‌وقت اجازه نیافت مثبت دیده شود. شاید امروز، بیش از هر زمان دیگری، وقت آن است که سینما و مدیران فرهنگی، به کارنامه‌ی چنین چهره‌هایی دوباره نگاه کنند؛ پیش از آنکه خیلی دیر شود.