شایعه فوران آتشفشان‌ها چقدر جدی است؟
براساس پژوهشی که نتایج آن به‌تازگی منتشر شده، ناحیه‌ای از زمین در نزدیکی قله آتشفشان تفتان، در طول ۱۰ ماه (از تیر ۱۴۰۲ تا اردیبهشت ۱۴۰۳) نزدیک به ۹ سانتی‌متر بالا آمده است. گفته می‌شود این تورم سطح زمین که هنوز کاهش نیافته، نشان‌دهنده تجمع فشار گاز در زیر سطح آتشفشان است؛ موضوعی که باعث شد یک آتشفشان‌شناس مدعی شود که در آینده، این آتشفشان فوران خواهد کرد! از طرف دیگر چندی پیش نیز تصاویری از کوه دماوند در فضای مجازی دست به دست شد که براساس آن از دهانه این آتشفشان دود در حال خارج شدن بود.
این موضوع نیز باعث دست به دست شدن شایعات بسیاری در رابطه با فوران احتمالی دماوند در آینده شد. به بهانه این دو اتفاق، علی بیت‌الهی،عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات راه،مسکن وشهرسازی ورئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری در گفت‌وگو با جام‌جم به بررسی احتمال فوران آتشفشان‌ها در نقاط مختلف ایران و همچنین خطرات آنها پرداخته است.
اخیرا بحث‌هایی درباره قریب‌الوقوع‌بودن فوران تفتان مطرح شده. آیا این اظهارات درست است؟
با توجه به شرایط زمین‌شناسی ایران که به‌طور دائم در معرض تنش‌های تکتونیکی، فرونشست‌ها، شکستگی‌ها و زمین‌لرزه‌ها قرار دارد، بروز آتشفشان در برخی نقاط خاص نیز قابل‌انتظار است. در زیر لایه‌های سنگی پوسته زمین، لایه‌ای مذاب وجود دارد که اگر این پوسته به هر دلیلی دچار شکستگی شود و مواد گداخته از میان این شکستگی‌ها بیرون بزند، پدیده آتشفشان رخ خواهد داد. این فرآیند معمولا با خروج گازها و فوران خاکسترهای آتشفشانی در فواصل بسیار دور و همچنین بیرون آمدن مواد مذاب همراه است.
آیا نقاط پرخطر در کشور قابل شناسایی است؟
در ایران چند نقطه به‌عنوان مناطق پرخطر شناسایی شده که معروف‌ترین آنها زون فرورانشی مکران است. در این ناحیه، صفحه اقیانوسیه-هند به زیر پوسته ایران فرورانش می‌کند. به‌خاطر همین هم زلزله‌های عمیقی را در این منطقه شاهد هستیم. زلزله سراوان با بزرگی بیش از ۵.۷ریشتر در چند سال گذشته بزرگ‌ترین زلزله دستگاهی جدید ایران محسوب می‌شود که در همین محدوده رخ داده است. عمق کانونی این زلزله حدود ۷۰ کیلومتر بوده است؛ این امر نشان می‌دهد شکستگی‌ها در اثر فرورانش لایه‌های زمین در زیر پوسته سنگی و در مجاورت لایه‌های مذاب به‌وجود آمده و همین فرآیند موجب رخداد زلزله شده است. این زون‌ها، مشابه زون‌های آتشفشانی در ژاپن هستند که به دلیل وجود مجاری خروجی مواد مذاب در اعصار زمین‌شناسی گذشته، فعالیت‌های قدیمی آتشفشانی را داشته‌اند و امروزه نیز از طریق انتشار گازهای گوگردی و سایر گازها خود را نشان می‌دهند. چنین آتشفشان‌هایی که مخروطی‌شکل هستند، از دهانه‌شان گازهای آتشفشانی به صورت متناوب و با تراکم متفاوت متصاعد می‌شود. گاهی شدت خروج گاز به اندازه‌ای زیاد شده که شایعاتی مبنی بر فعال شدن آتشفشان در آن منطقه پخش می‌شود. این موضوع ریشه‌ای تاریخی دارد و در طول سال‌ها، خروج گاز از این مناطق مشاهده شده است.
با توجه به نکاتی که مطرح کردید، آیا در محدوده‌های تفتان، فعالیت آتشفشانی نزدیک به وقوع است؟
براساس داده‌های ایستگاه‌های لرزه‌نگاری، چنین بی‌هنجاری‌هایی تاکنون مشاهده نشده است. باید توجه داشت که در کشور ما، به‌جز سامانه‌های ثبت زلزله، تجهیزات مدرن و اختصاصی برای پایش علائم آتشفشانی، تغییرات حرارتی و انفجارات ناشی از مواد مذاب وجود ندارد و فقط می‌توان به داده‌های لرزه‌ای تکیه کرد. در صورت وقوع آتشفشان، در دیگ ماگما یا مخروط ماگمایی واقع در اعماق زمین بی‌هنجاری‌هایی از نظر فعالیت‌های انفجاری، واکنش‌های شیمیایی و افزایش سرعت انفعالات بیوشیمیایی رخ می‌دهد که به‌صورت انفجارهای ناشی از ذوب سنگ‌ها بروز می‌یابد. اینها خود نشانه‌های اولیه وقوع آتشفشان محسوب می‌شوند. براساس داده‌های لرزه‌ای و دیدگاه‌های موجود، در شرق ایران تاکنون رفتارهای غیرعادی دال بر چنین پدیده‌هایی مشاهده نشده است. اگر در آن مناطق ایستگاه‌های دقیق و مانیتورینگ مستقر بودند، می‌شد با دقت بالاتری این وضعیت را بررسی کرد.
چندی پیش، انتشار تصاویری از قله دماوند و خروج توده‌های ابر از آن خبرساز و باعث شد تا برخی از احتمال فوران این آتشفشان در آینده خبر دهند. آیا این احتمال درست است؟
چنین پتانسیلی در کوه دماوند وجود دارد؛ همان پدیده‌ای که به آتشفشان نیمه‌فعال شناخته می‌شود. در قله دماوند گاه نشانه‌هایی از چنین رفتارهایی دیده شده است. چندی پیش نیز شایعاتی درباره خروج گاز از دماوند و احتمال فوران مطرح شد که براساس مشاهدات کوهنوردان، توده‌ای ابر مخروطی‌شکل در نزدیکی قله دیده شده و تداعی‌گر خروج گاز از دهانه آتشفشان بود. از نظر زمین‌شناسی، دماوند دارای پتانسیل بالقوه فعالیت نیمه‌فعال است.
وضعیت آتشفشان‌های سبلان و سهند درحال‌حاضر چگونه است؟
قله‌های سبلان و سهند نیز از دیگر آتشفشان‌های خاموش بوده که در زون سنندج ــ سیرجان واقع شده‌اند. اگرچه این نواحی از نظر فعالیت‌های ماگمایی غنی‌ترند ولی شواهدی از فعالیت نیمه‌فعال یا آتشفشانی در آنها مشاهده نمی‌شود.
آیا می‌توان با انجام اقداماتی از تبعات فوران احتمالی آتشفشان‌ها جلوگیری کرد؟
در مورد مدیریت تبعات فوران، باید گفت، شدت و گستره اثرات به حجم و سرعت خروج ماگما بستگی دارد و این موضوع قابل پیش‌بینی دقیق نیست. به‌عنوان نمونه، در زمان‌های گذشته، فوران‌های دماوند موجب شکل‌گیری سازندهای توف سبز در ارتفاعات مشرف بر شمال و کرج شده‌اند. این توف‌ها در واقع خاکسترهای آتشفشانی منجمدشده هستند و گستردگی آنها تا نواحی قزوین نیز ادامه دارد. اکنون مشاهده می‌شود که شمال تهران فاصله چندانی با این محدوده ندارد و هرگونه فوران احتمالی می‌تواند تأثیراتی را در اطراف قله یا حتی مناطق وسیع‌تر برجای بگذارد.
آیا در سال‌های اخیر، در ایران آتشفشانی فوران کرده و گزارشی در این‌باره ثبت شده است؟
در طول تاریخ مکتوب، هیچ گزارشی از فوران آتشفشان فعال در ایران که خسارت یا خطرات مستقیم به همراه داشته باشد، وجود ندارد. در منابع تاریخی، زمین‌لرزه‌های بزرگ مانند زلزله طبرستان که تا بغداد احساس شد، ثبت شده اما حوادثی مانند فوران آتشفشان در دوران تاریخی گزارش نشده است. آخرین فعالیت‌های آتشفشانی ایران به دوران سوم زمین‌شناسی برمی‌گردد؛ یعنی میلیون‌ها سال پیش، دوره‌ای که خاکسترها و سنگ‌های آتشفشانی موجود امروزی از آن زمان برجای مانده است.
آیا تغییرات اقلیمی و پدیده گرمایش جهانی می‌تواند بر فعالیت آتشفشان‌ها تأثیرگذار باشد؟
تغییرات اقلیمی تأثیر قابل‌توجهی بر فعالیت‌های آتشفشانی ندارد، چراکه این تغییرات صرفا در سطح زمین و تا عمق یک تا دو متر مؤثر است، در حالی‌که دمای دیگ ماگما و مخروط آتشفشانی به چند هزار درجه سلسیوس می‌رسد و منجر به ذوب سنگ‌ها می‌شود؛ بنابراین تأثیرات محیطی و اقلیمی بر فرآیندهای ماگمایی عملا ناچیز است.
چه عواملی می‌توانند منجر به تحریک آتشفشان‌ها و بیدار کردن آنها و در نتیجه فوران‌شان شود؟
از دیگر عوامل محرک آتشفشان‌ها می‌توان به رویدادهای زلزله و شکستگی‌ها در امتداد گسل‌ها اشاره کرد. در کره زمین، این پدیده‌ها اغلب در زون‌های فرورانش و مناطق تکتونیکی فعال رخ‌می‌دهد؛ جایی که شکستگی پوسته فرصت خروج مواد مذاب را از میان شکاف‌ها فراهم می‌سازد و پدیده فوران شکل می‌گیرد. لذا فعالیت‌های تکتونیکی، خصوصا در امتداد گسل‌های فعال و نواحی فرورانشی، اصلی‌ترین محرک و عامل ایجاد آتشفشان‌هاست.
