سروشت دانشگاه پیام‌نور چه می شود؟
دانشگاه پیام نور که روزگاری نماد آموزش فراگیر، ارزان و در دسترس برای داوطلبان مناطق دورافتاده بود، اکنون با چالش‌های جدی در حوزه کیفیت آموزشی مواجه شده است. افزایش بی‌رویه تعداد واحد‌های استانی، کم‌توجهی به کیفیت کادر علمی و تمرکز بیش از حد بر آموزش خودخوان، باعث شده برخی کارشناسان و مسئولات کشور از «افت جدی استاندارد‌های تحصیلی» در این دانشگاه سخن بگویند و نسبت به آن انتقاد کنند.
اظهارات اخیر مسعود پزشکیان، رئیس جمهور کشور درباره وضعیت دانشگاه پیام نور و رسالت اصلی نهاد‌های آموزش عالی کشور، بار دیگر بحث‌های قدیمی پیرامون «کیفیت در برابر کمیت» مدارک دانشگاهی را به صدر اخبار بازگرداند.
اوایل هفته بود که رئیس جمهور در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس با انتقادی صریح، وضعیت کنونی پیام نور را هدف قرار داد و نوشت: «هدف دانشگاه پیام نور، آموزش حین خدمت و مهارت‌افزایی بود؛ اما امروز به ارائه‌کننده مدرک تبدیل شده است. رویکرد دولت بازگشت دانشگاه‌ها به رسالت حل مسئله و مهارت‌محوری است. هدر دادن منابع کشور برای مدرک‌سازی قابل قبول نیست. تجمیع ظرفیت‌ها و ساماندهی ساختار‌های ایستا را ضروری می‌دانم.»
دانشگاه پیام نور به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های آموزش عالی در دهه ۱۳۶۰ و با هدف گسترش امکان تحصیل برای همه اقشار جامعه، به‌ویژه در مناطق محروم و دور از مرکز تأسیس شد. اساس شکل‌گیری این دانشگاه بر فلسفه آموزش باز و آموزش از راه دور استوار بود. مدلی که از دانشگاه‌های آزاد و مجازی در کشور‌های توسعه‌یافته الهام گرفته شد تا تحصیل را از انحصار شهر‌های بزرگ و پردرآمد خارج کند؛ بنابراین مأموریت محوری آن، فراهم‌سازی بستر آموزش باز و پیوند مستقیم دانش با نیاز‌های شغلی و مهارت‌افزایی بود.
بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، در ساختار آموزشی دانشگاه پیام نور تمرکز اصلی بر آزمون‌های تستی و منابع خودخوان قرار دارد؛ روشی که به گفته منتقدان باعث کاهش یادگیری عمیق و تضعیف مهارت‌های پژوهشی دانشجویان شده است. علاوه بر این، استفاده گسترده از اساتید حق‌التدریس به‌جای اعضای هیئت علمی تمام‌وقت، به پایین آمدن سطح علمی در برخی رشته‌ها منجر شده است.
منتقدان این دانشگاه می‌گویند، در دانشگاهی با هزاران دانشجو، ارتباط علمی میان استاد و دانشجو تقریباً از بین رفته است. سیستم آموزشی الکترونیکی هم اغلب با مشکلات فنی روبه‌روست و محتوای برخی دروس از نظر علمی به‌روز نیست.
از سوی دیگر، ضعف سامانه‌های آموزشی مجازی، ناپایداری پلتفرم‌های امتحانات آنلاین و نبود نظارت دقیق بر کیفیت محتوای درسی از جمله دغدغه‌های دانشجویان است. بسیاری از آنان ضمن گلایه از کیفیت پایین کلاس‌های برخط، از نبود تعامل زنده میان استاد و دانشجو در فضای مجازی انتقاد می‌کنند.
آمار غیررسمی نیز نشان می‌دهد که نرخ اشتغال فارغ‌التحصیلان پیام نور در سال‌های اخیر کاهش یافته است؛ موضوعی که کارشناسان آن را نتیجه فاصله گرفتن شیوه‌های آموزشی از نیاز‌های بازار کار می‌دانند.
بر این اساس تمرکز بیش از حد بر توسعه کمی واحد‌های دانشگاهی و افزایش بی رویه ظرفیت پذیرش، در طول سال‌ها منجر به تضعیف این مأموریت شد. نتیجه آن، همان چیزی است که دکتر پزشکیان به آن اشاره می‌کند: دانشگاهی که باید موتور توسعه مهارت در میان شاغلین باشد، تبدیل به مرکزی برای صدور مدارکی شده است که لزوماً با نیاز‌های بازار کار مرتبط نیستند.
نکته کلیدی در سخنان پزشکیان، نقد بر هزینه‌های این مدرک‌محوری است: «هدر دادن منابع کشور برای مدرک‌سازی قابل قبول نیست». این نکته مستقیماً بودجه‌های عمومی کشور، زمان اساتید و سرمایه‌های انسانی دانشجو را در چرخه‌ای بی‌استفاده قرار می‌دهد. در شرایطی که کشور نیازمند فارغ‌التحصیلانی است که توانایی حل مسئله و ارائه راهکار‌های مهارتی داشته باشند، تداوم این روند، شکاف میان آموزش عالی و توسعه ملی را عمیق‌تر می‌کند.
دکتر پزشکیان در ادامه، چشم‌انداز دولت آینده را ترسیم کرد که در آن دانشگاه‌ها باید به سمت «رسالت حل مسئله و مهارت‌محوری» بازگردند. این هدف نیازمند یک خانه‌تکانی اساسی در ساختار‌های آموزش عالی است.
اشاره به «تجمیع ظرفیت‌ها و ساماندهی ساختار‌های ایستا» در مورد دانشگاه پیام نور می‌تواند تعابیر متفاوتی داشته باشد؛ از بازنگری ساختار اداری و مالی سنگین گرفته تا ادغام یا تعطیلی واحد‌های ضعیفی که فاقد زیرساخت‌ها و اساتید لازم برای اجرای مأموریت‌های تخصصی هستند.
در مجموع، اظهارات اخیر رییس جمهور یک زنگ خطر جدی است که توجه سیاست‌گذاران را به این موضوع معطوف سازد که آموزش عالی باید از مرحله کمی‌سازی عبور کرده و با تمرکز بر خروجی‌های مهارتی و کاربردی، به جای صرفاً اعطای کاغذ، به توسعه واقعی کشور یاری رساند.
در حالی که مسئولان دانشگاه پیام نور هنوز پاسخی رسمی به این انتقادات نداده‌اند، کارشناسان خواستار بازنگری جدی در سیاست‌های توسعه‌ای و آموزشی این دانشگاه هستند تا اعتبار علمی آن حفظ شود.
اگرچه دانشگاه پیام نور همچنان یکی از بزرگ‌ترین نهاد‌های آموزش عالی در کشور است، اما تداوم روند فعلی می‌تواند منجر به تضعیف جایگاه این دانشگاه در نظام علمی کشور و رواج بی اعتمادی گسترده به نظام آموزش از راه دور شود.
بر این اساس، کارشناسان تأکید دارند که بازسازی مدیریت آموزشی، ارتقای سطح اعضای هیئت علمی، حفظ عدالت آموزشی، بازگشت به ماموریت خود، دوری از کمی گرایی و نوسازی زیرساخت‌های دیجیتال باید به‌عنوان اولویت فوری مورد توجه مدیران این دانشگاه قرار گیرد چرا که آینده دانشگاه پیام نور وابسته به میزان موفقیت آن در رفع این چالش‌ها خواهد بود.
