چرا هیرکانی هر سال می‌سوزد؟ گردشگری آزاد یا فاجعه انسانی؟
در حالی که کشور‌هایی مثل کانادا یا استرالیا، با سیستم‌های مجوزدهی سخت‌گیرانه و مدیریت حرفه‌ای آتش، بین دسترسی آزاد به طبیعت و حفظ آن تعادل برقرار کرده‌اند، ایران همچنان درگیر چرخه تکراری و خطرناک آتش و بازسازی است.
جنگل‌های هیرکانی گلستان که بخشی از کمربند سبز ۵۵ هزار کیلومتر مربعی جنوب دریای خزر هستند، از دوران سوم زمین‌شناسی که یخچال‌های طبیعی به این نوار باریک نرسیدند و اجازه دادند درختان پهن‌برگ مثل ممرز، راش، انجیلی و توسکا، بیش از ۴۰ میلیون سال در سایه البرز شمالی ریشه بدوانند، به یادگار مانده‌اند.
این جنگل‌ها که از آستارا در گیلان تا گلیداغ در شرق گلستان امتداد دارند، نه تنها تنفس‌گاه شمال ایران هستند، بلکه پناهگاهی برای هزاران گونه گیاهی و افزون بر ۳۰۰ گونه جانوری، از جمله نیمی از پستانداران کشور مثل پلنگ، خرس قهوه‌ای، قوچ و میش اوریال محسوب می‌شوند.
این بهشت باستانی، حالا هر ساله قربانی آتش می‌شود. آمار رسمی سازمان منابع طبیعی نشان می‌دهد که از ابتدای امسال تا آبان‌ماه، ۱۵۸ فقره آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع گلستان رخ داده که این رقم، ۱۲ درصد بیشتر از مدت مشابه سال قبل است.
آخرین آتش‌سوزی گسترده در جنگل‌های گلستان هفته گذشته رخ داد که به دلیل باد‌های شدید و خشکسالی گسترده، آتش، جنگل‌های شش شهرستان مینودشت، گالیکش، کلاله، آزادشهر، رامیان و علی‌آبادکتول را شعله‌ور کرد که با تلاش چند روزه و شبانه‌روزی نیرو‌های یگان حفاظت و مردم محلی، مهار شد.
اگر چه هنوز علت رسمی این آتش سوزی‌ها اعلام نشده، اما ۹۵ درصد دلیل بروز این گونه رخداد‌ها عامل انسانی مانند رها کردن آتش کمپینگ توسط گردشگران بی‌احتیاط و سوزاندن علفزار‌ها توسط دامداران محلی و حتی شکارچیان غیرمجاز است. از طرف دیگر تغییرات اقلیمی هم با کاهش رطوبت خاک و افزایش دما، جنگل‌های نیمه‌خشک گلستان را به پودرباروت تبدیل کرده است.
در دهه اخیر، جنگل‌های زاگرس و هیرکانی بیشترین سهم را از آتش‌سوزی‌هاس گسترده داشته‌اند که با توجه به تکرار همیشگی این آتش‌سوزی‌ها، کارشناسان می‌گویند، بدون مدیریت، این چرخه تا ۲۰ سال دیگر نیمی از پوشش جنگلی را نابود می‌کند.
گردشگری چه سودی دارد که چنین ریسکی را توجیه می‌کند؟
ورود گردشگران به پارک ملی گلستان و جنگل‌های هیرکانی که در تعطیلات نوروزی یا تابستان اوج می‌گیرد، مشاغل محلی شامل اقامتگاه‌های بوم‌گردی و راهنما‌های تور، فروش صنایع دستی ترکمن را رونق می‌دهد و میلیارد‌ها تومان درآمد ایجاد می‌کند.
تنوع اکوتوریسم و جاذبه‌های طبیعی در جنگل‌های هیرکانی، گلستان را به مقصدی جذاب برای گردشگران تبدیل کرده و کمک می‌کند تا اقتصاد محلی به سمت درآمد پایدار حرکت کند، اما تور‌های بدون مجوز، کمپینگ‌های بدون نظارت و جاده‌هایی با دسترسی آسان، اما بدون کنترل، هیرکانی را در معرض آتش‌سوزی‌های همیشگی و خطرناک قرار داده است.
فشار گردشگری در گلستان، مازندران و گیلان همراه با ویلاسازی‌های غیرمجاز، منجر به فرسایش خاک، آلودگی، از دست رفتن زیستگاه‌ها و آتش‌های رهاشده ته‌سیگار‌ها منجر می‌شود و هزاران هکتار از این عرصه‌های بی‌تکرار را می‌بلعد و در نتیجه سود اقتصادی کوتاه‌مدت حاصل از طبیعت‌گردی‌ها، در برابر زیان اکولوژیکی بلندمدت رنگ می‌بازد.
در مقابل، کشور‌هایی مثل کانادا با سیستم «ورود آزاد، اما مسئولانه» الگویی موفق در این بخش محسوب می‌شوند. در پارک‌های ملی «بنف» هیچ مجوزی لازم نیست، اما اپلیکیشن‌های اجباری هشدار آتش می‌دهند، ایستگاه‌های اطفای محلی ۲۴ ساعته فعال‌اند و جریمه‌های سنگین برای رها کردن آتش، گردشگران را وادار می‌کند بدون خاموش کردن آتش عرصه را ترک نکنند.
استرالیا هم از پهپاد‌های هوشمند و آموزش‌های پیشگیرانه برای جلوگیری از آتش در جنگل‌ها استفاده می‌کند. سود سالیانه گردشگری طبیعت در این کشور ۵۰ میلیارد دلار است و در مقابل فقط پنج درصد آتش‌سوزی‌های جنگلی این کشور عامل انسانی دارد.
سوئد و فنلاند هم به جنگل‌های «بورئال»، دسترسی کامل می‌دهند، اما با «کد‌های رفتاری» اجباری و بیمه‌های آتش، تعادل را حفظ کرده‌اند.
از جمله قوانین فندلاند برای حضور در طبیعت این است که «تا زمانی که با طبیعت و سایر بازدیدکنندگان و مالکان با احترام رفتار کنید و نسبت به مسئولیت‌های خود متعهد باشید، می‌توانید بدون هیچ‌گونه محدودیتی در تمام مناطق طبیعی فنلاند ماجراجویی کنید و غرق در زیبایی‌های آن شوید.»
این کشور‌ها نشان می‌دهند که «آزاد» به معنای «بی‌در و پیکر» نیست؛ بلکه مدیریت هوشمند است که سود را حفظ و زیان را به حداقل می‌رساند.
راه نجات قطعی و کامل جنگل‌های هیرکانی، برقرای تعادل در استفاده بی‌رویه از این یادگاه ۴۰ میلیون ساله با اقداماتی مانند صدور مجوز‌های دیجیتال برای تورها، ایستگاه‌های آتش‌نشانی سیار و کمپین‌های آموزشی برای گردشگران از جمله راهکار‌های است.
