سه اصل اساسی کار با پرتو
آفتاب‌‌نیوز : 
بشر هميشه تحت تابش پرتوهاي ناشي از منابع مختلف طبيعي يا مصنوعي بوده و هست. اين پرتوگيري مي تواند از راه تنفس، خوردن، آشاميدن يا بدن (كه به وسيله منابع پرتوده از خارج مورد پرتوگيري قرار مي گيرد)، باشد.
كار با پرتوها و پرتوگيري مردم از طريق محيط زيست، امروزه يك واقعيت زندگي است. كاركنان و مردم از طريق گاز رادن خانه هاي مسكوني، منابع كيهاني، پرتوهاي غيريونساز، انتقال نيرو و همچنين كار با منابع پرتوده در راديولوژي، راديوتراپي، پزشكي هسته اي، صنايع، آموزش و پژوهش پرتوگيري مي كنند.
به همين سبب اندازه گيري اين پرتوها براي حفظ سلامت كاركنان با پرتوها در سطح كشور، مردم و محيط زيست اهميت بسزايي دارد و بايد قوانين و مقررات حفاظت در برابر اشعه اعمال شود.
البته ذكر اين نكته نيز ضروري است كه گرچه پرتوگيري از مواد پرتوزاي طبيعي و يا مصنوعي مي تواند با ريسك ابتلا به سرطان همراه باشد، اما ريسك سرطان كشنده براي (msv) حدود يك در 20 هزار نفر است كه در مقايسه با ريسك سرطان كشنده به ميزان يك در پنج نفر در دوران زندگي، بسيار ناچيز است.
به هرحال، در ايران قانون حفاظت در برابر اشعه در تاريخ 20/1/1368 و آيين نامه اجرايي آن در سال 1369 تصويب شده است. در اين قانون، وظيفه اجرايي مهم به سازمان انرژي اتمي و امور حفاظت در برابر اشعه آن واگذار شده است.
در اين راستا، برآورد سود و زيان ناشي از كار با پرتو قبل از شروع فعاليت بايد انجام پذيرد. به اين معني كه كار با پرتو زماني قابل توجيه است كه سود آن بيش از مضرات وارده باشد. برآورد سود و زيان با درنظر گرفتن تمامي موازين و عوامل اقتصادي و اجتماعي صورت مي پذيرد.
پس از توجيهات لازم و بهينه سازي متعارف اقدامات حفاظتي، لازم است حدود پرتوگيري استاندارد حفظ شود. سيستم حفاظت راديولوژيكي توسط كميسيون بين المللي حفاظت راديولوژيكي (ICRP) در سال 1991 ميلادي در نشريه شماره 60 ارائه شده است. اين سيستم در نشريه شماره 26 كميسيون ICRP در سال 1997 ميلادي تحت نام سيستم محدوديت دز مطرح شده است. اين سيستم بر پايه سه اصل اساسي استوار است: توجيه پذير بودن فعاليت پرتو، بهينه كردن حفاظت در برابر اشعه (اصل ALARA) و رعايت حدود «دز».
استاندارد پايه براي پرتوگيري
ميزان راديونوكلوئيد در ماده خاص را پرتوزايي مي نامند كه آهنگ تغييرات و تبديلات هسته اي آن ماده است. واحد پرتوزايي، بكرل (Bq) است.
راه هاي پرتوگيري مي تواند خارجي يا داخلي باشد. اگر راديو نوكلوئيد در خارج بدن باشد، پرتوگيري خارجي و در صورتي كه از طريق بلع و تنفس وارد بدن گردد، پرتوگيري داخلي است.
براي اين كه اثرات راديونوكلوئيدهاي مختلف به صورت يكسان بررسي شود، نياز به تعريف «دز» است. «دز» ميزان انرژي داده شده به ماده در اثر تابش يونساز است. «دز» موثر به نوع پرتو و حساس بودن ارگان هاي مختلف بدن و بافت به آن در رابطه با اثرات تأخيري پرتو مي پردازد و سيورت (sv) نام دارد.
آژانس بين المللي انرژي اتمي (IAEA) با مطالعات و تحقيقات فراوان، فاكتورهاي مربوط به «دز» پرتوزايي را منتشر كرده است. «دز» راديونوكلوئيدها در محيط به صورت «ميلي سيورت» (msv) يا ميكروسيورت (Usv) استفاده مي شوند كه به ترتيب 1000/1 و 1000000/1 سيورت است.
اين آژانس همچنين شرايط و مقررات حفاظت در برابر خطرات پرتو را در استانداردهاي پايه ايمني منتشر كرده است. اين استانداردها شامل پرتوهاي غيريونساز و سميت شيميايي نمي شود. در اين استاندارد به پرتوگيري ايزوتوپ هاي اورانيوم و DU اشاره شده، اما به ميزان «دز» كه در صورت لزوم بتوان اقدامات حفاظتي انجام داد، به صورت مستقيم اشاره نشده است. سطح مرجع تصميم گيري براي مداخله به ميزان (msv) 10 در سال براي پرتوگيري از كليه مسيرها و زمينه طبيعي درنظر گرفته شده است. بديهي است «دز» مؤثر سالانه به ميزان (msv) 100 مقداري است كه همواره از نظر اقدامات حفاظتي توجيه پذير است.
مهندس راستخواه، رئيس امور حفاظت در برابر اشعه سازمان انرژي اتمي مي گويد: اين استاندارد پايه از طريق ICRP (كميسيون بين المللي حفاظت در برابر پرتو) توصيه شده كه آژانس بين المللي انرژي اتمي آن را در نشريه ايمني شماره 115 خود منتشر كرده است. كشورها به تبع استفاده هايي كه از مواد پرتوزا دارند، استاندارد ملي خود را براساس اين استاندارد پايه تدوين مي كنند.
وي تأكيد مي كند كه ايران چون اصولاً كشور هسته اي نيست و تاكنون نيروگاه هسته اي فعال نداشته است، مقررات سخت تري نسبت به كشورهاي اروپايي يا كشورهايي كه داراي تكنولوژي هسته اي هستند، اعمال كرده است.
چون ما كه توليدكننده انرژي هسته اي نيستيم چرا بايد مصرف كننده مقدار پرتوزايي باشيم كه به تبع استفاده از تكنولوژي هسته اي در خارج از كشور معمول است. به همين سبب استاندارد و حد قابل قبول پرتوزايي مواد غذايي را كه در خارج از كشور 600 بكرل بود، ايران به 10 بكرل رساند.
پرتوگيري طبيعي
مقدار پرتوگيري ساليانه انسان از منابع طبيعي 4/2 ميلي سيورت تخمين زده مي شود كه 1/1 ميلي سيورت آن مربوط به پرتوهاي گاماي محيطي ناشي از پرتوهاي كيهاني يا مواد موجود در پوسته زمين و 3/1 ميلي سيورت آن ناشي از گاز رادن- 222 است. مقدار پرتوگيري از پرتوهاي كيهاني به ارتفاع هر منطقه از سطح دريا بستگي دارد. در مناطقي كه ارتفاع زيادي از سطح دريا دارند، مقدار پرتوگيري ساليانه حدود پنج برابر مقدار ميانگين است. پرتوگيري از گاز رادن نيز به خصوصيات زمين شناسي هر منطقه و نوع ساختمان هاي مسكوني و مصالح به كار رفته در آنها بستگي دارد.
نتايج حاصل از مطالعات دكتر كمال حداد، استاد دانشگاه، نشان مي دهد كه پرتوگيري انسان از منابع مولد پرتوهاي موجود در محيط زيست و از جمله منابع طبيعي پرتوزا به دو طريق صورت مي گيرد. در شكل اول، بدن در معرض پرتوهاي نافذ مثل پرتوهاي گاماي گسيل شده از منابع موجود در محيط قرار دارد و از طريق خارجي پرتوگيري مي كند. سهم اين نوع پرتوگيري 33 درصد كل پرتوگيري از منابع طبيعي است.
شكل دوم پرتوگيري، موسوم به پرتوگيري داخلي است. در اين شكل، مواد پرتوزا از طريق بلعيدن يا استنشاق وارد بدن مي شود. سهم پرتوگيري داخلي حدود 67 درصد كل پرتوگيري از منابع طبيعي پرتوزاست.
پرتوگيري داخلي از راديونوكلوئيدهاي طبيعي در هوا، غذا و آب حدود 31/0 ميلي سيورت است. اين پرتوگيري شامل پتاسيم- 40 (msv 17/0)، پولونيوم- 210 (msv086/0)، سرب-210 (msv 032/0)، راديوم- 228 (msv 021/0) و ايزوتوپ هاي اورانيوم به ميزان ناچيز (msv 0006/0) است.
اورانيوم از راه تنفس و مصرف مواد غذايي و آب وارد بدن مي شود. براساس آخرين اطلاعات UNSCEAR به ميزان 3/1 ميكروگرم اورانيوم وارد بدن فرد متوسط مي گردد. اين مقدار برابر با 46/0 ميلي گرم در سال و معادل 6/11 بكرل است، كه بيشتر به علت مصرف آب مي باشد. فرد متوسط دز مؤثر سالانه حدود 6/0 ميكروسيورت از اورانيوم دريافت مي كند. دز مؤثر سالانه از مصرف عناصر زنجيره اورانيوم حدود msv110 است.
اورانيوم همچنين در هوا با ذرات خاك همراه است. فرد متوسط روزانه 6/0 ميكروگرم اورانيوم كه معادل 15 ميني بكرل در سال است، تنفس مي كند. اين مقدار برابر با دز مؤثر سالانه msv 048/0 است كه در مقايسه با پرتوگيري از راديونوكلوئيدهاي طبيعي (كه حدود msv 8/5 است)، بسيار ناچيز است.
اورانيوم از طريق مواد غذايي نيز به مقدار ناچيزي مي تواند وارد بدن شود. گرچه با توجه به اندازه ايروسل اورانيوم و محلول بودن تركيبات آن، حركت اين ماده در بدن انسان امكان پذير است، اما بيشتر اورانيوم موجود در بدن بعد از چند روز از بدن خارج مي شود و عملاً هيچ گاه وارد جريان خون نمي شود. اورانيوم از طريق ادرار به راحتي دفع مي شود و تنها بخش ناچيزي از آن در كليه، بافت هاي نرم و استخوان مي تواند باقي بماند.
سه دسته نواحي پرتوزاي طبيعي
نواحي پرتوزا به سه دسته نواحي با پرتوزايي طبيعي پايين، متوسط و بالا تقسيم مي شود. نواحي با پرتوزايي طبيعي پايين (نرمال) مناطقي هستند كه پرتوگيري سالانه مردم منطقه از تمامي منابع طبيعي شامل خاك، آب، هوا، غذا و... از دو برابر مقدار متوسط پرتوگيري سالانه مردم جهان (msv 4/2)، كه توسط كميته بين المللي اثرات پرتوهاي اتمي سازمان ملل گزارش شده است، كمتر باشد. اين حد معادل msv 8/4 در سال است.
نواحي كه پرتوگيري مردم از منابع طبيعي در آن مناطق از msv 5 در سال بيشتر و از msv 20 در سال كمتر و يا مساوي آن باشد، مناطق با پرتوزايي متوسط ناميده مي شود.
نواحي نيز كه پرتوگيري مردم از منابع طبيعي آن مناطق بين 20 تا 50 ميلي سيورت باشد، مناطق با پرتوزايي بالا ناميده مي شود.
مهندس راستخواه مي گويد: در ايران چند منطقه از جمله رامسر و محلات پرتوزايي بالا دارند. در رامسر به جز چشمه هاي آبگرم گوگردي با غلظت بالاي راديوم- 226 و رادن- 222، چند منطقه مسكوني نيز پرتوزايي بالا دارند. آبگرم محلات نيز از جمله مناطق با پرتوزايي طبيعي بالاست.
مطالعات انجام شده نشان مي دهد كه در رامسر حداكثر غلظت راديوم-226، در پرتقال 07/0، تخم مرغ 5/3، سيب زميني 8/3، برگ هويج 5/57، برگ چغندر 93 و گوجه فرنگي 5 بكرل بر كيلوگرم است. همچنين غلظت اين ماده در خاك هاي سطحي رامسر 2/25 و آبگرم محلات 7 بكرل بر كيلوگرم است.
غلظت رادن- 222 در منازل، مدارس و هتل ها در فضاهاي بسته رامسر 1/3 و در فضاهاي باز آن 5/0 كيلوبكرل بر مترمكعب است.
حفاظت در برابر پرتونگاري صنعتي
پرتونگاري صنعتي به علت نوع و ماهيت آن به عنوان يكي از پرخطرترين گروه هاي شغلي از نظر پرتوگيري شغلي كاركنان و بروز سوانح تلقي مي شود و به همين علت نيز نيازمند توجه ويژه است. استفاده از دوربين هاي پرتونگاري حاوي چشمه هاي گاما با توجه به متحرك بودن سيستم و انجام عمليات پرتونگاري عمدتاً در محيط هاي باز، پرريسك ترين نوع عمليات پرتونگاري است.
از اين رو امور حفاظت در برابر اشعه كنترل ويژه اي بر دوربين هاي پرتونگاري اعمال كرده است، به طوري كه براي تمامي دوربين هايي كه از نظر ايمني مناسب تشخيص داده شده اند، شناسنامه صادر شده و استفاده از دوربين هاي فاقد شناسنامه ممنوع است. همچنين هر مركز پرتونگاري صنعتي در سال بيش از يك بار مورد بازرسي قرار مي گيرد. گفتني است كه در ايران بيش از 70 مركز پرتونگاري صنعتي به طور رسمي فعال است كه دفاتر اصلي آنها در 9 استان كشور قرار دارد.
نتايج بازرسي ها نشان داده است كه عمده موارد نقص، عدم رعايت ضوابط تعيين نواحي، همراه نداشتن دزيمتر محيطي، ثبت نتايج مونيتورينگ، همراه نداشتن تجهيزات اورژانس و كاليبره نبودن دزيمترهاست. بررسي حوادث به وجود آمده در پرتونگاري صنعتي از مهرماه 1379 تا مهرماه 1380 نيز نشان مي دهد كه تقريباً تمامي حوادث به علت استاندارد نبودن تجهيزات جانبي نظير هلدر، لوله هدايت و كابل كنترل از دور بوده است.
مهندس راستخواه نيز بر گزارش كردن حوادث پيش آمده تأكيد مي كند و مي گويد: اگر حوادث پيش آمده به موقع گزارش شوند، مي توان از شدت خسارات كاست و يا حداقل چاره اي انديشيد تا اين گونه حوادث كمتر اتفاق بيفتد.
راستخواه كه علت بسياري از حوادث را ضرورت انجام پرتونگاري صنعتي در شب مي داند، حادثه اي را كه چندي پيش در نيروگاه سيكل تركيبي گيلان رخ داده بود، تعريف مي كند.
وي مي گويد: چشمه اي موقع كار، از دوربين راديوگرافي به بيرون مي افتد و فردي كه با اين دوربين كار مي كرده از فرط خستگي متوجه اين امر نمي شود. صبح روز بعد كه متوجه موضوع مي شوند براي بررسي و پيدا كردن چشمه به محل مي روند. اما غافل از آن كه پيش از آنها فردي كه از آن محل عبور مي كرده، چشمه را يافته و برداشته است. با اين حال موضوع گزارش نمي شود و آنها فكر مي كنند مي توانند مشكل را برطرف كنند. اين چشمه پس از 5-4 ساعت سرگرداني بالاخره پيدا مي شود. اما فردي كه آن را برداشته بود، به قدري صدمه مي بيند كه تقريباً با ناتواني جسمي مواجه شده است.
رئيس امور حفاظت در برابر اشعه تأكيد مي كند: اگر اين اتفاق در همان ابتدا گزارش شده بود، شايد مي توانستيم از بروز اين ضايعه جلوگيري كنيم.
پرتوگيري از نيروگاه هاي هسته اي
بهره برداري از نيروگاه هاي هسته اي همانند ديگر صنايع پيشرفته به طور بالقوه مخاطراتي براي افراد و محيط زيست در بر دارد. اما مقايسه اين مخاطره با ديگر مخاطرات ناشي از استفاده بشر از تكنولوژي هاي پيچيده نشان مي دهد كه نيروگاه هاي هسته اي درصد بسيار كمي از ضايعات انساني را باعث شده است. يكي از دلايل اين امر توجه زياد طراحان، سازندگان، بهره برداران و مراجع قانوني و همچنين نظارت بر ايمني اين تأسيسات است. در اين راستا، تدابير متعددي براي جلوگيري از وقوع حوادث و همچنين كاهش صدمات ناشي از وقوع احتمالي حوادث هسته اي پيش بيني شده است.
ساخت و بهره برداري از تأسيسات هسته اي در سطح بين المللي و در هر كشور عضو آژانس بين المللي انرژي اتمي، مشمول ضوابط و مقررات ويژه ايمني هسته اي و نظارت مستمر قانوني بر كليه فعاليت ها در مراحل انتخاب محل، طراحي، ساخت قطعات و تجهيزات، احداث، راه اندازي، بهره برداري و برچيدن اين تأسيسات است.
حصول اطمينان از درجه ايمني كافي نيروگاه ها و كليه تأسيسات هسته اي ديگر و به حداقل رساندن مخاطرات احتمالي آنها و همچنين حصول اطمينان از وجود حفاظت هاي كافي براي كاركنان تأسيسات، مردم و محيط زيست، ايجاد تشكيلات نظام ايمني هسته اي را در هر كشور داراي اين تأسيسات ايجاب مي كند.
در ايران، نظام ايمني هسته اي از سال 1363 تجديد حيات يافته است. در اين راه از مشاوران خارجي از جمله مشاوران آلماني TUV استفاده شده است.
كنترل آلودگي هسته اي از طريق كنترل منابع آلوده كننده و مبادي ورودي نيز يكي ديگر از كارهاي حفاظت در برابر اشعه است. به اين منظور در مبادي ورودي نمونه برداري مي شود. نمونه ها پس از آماده سازي مورد آزمايش هاي پرتوزايي قرار مي گيرند و در صورت عدم وجود مواد پرتوزا، گواهينامه مربوطه براي آنها صادر مي شود.
در ايران براي اطمينان از آگاهي واردكنندگان از وجود چنين برنامه كنترل و جلوگيري از خسارات ناشي از عدم آگاهي از نظر برگرداندن كالا و... با هماهنگي به عمل آمده با بانك مركزي، هرگونه گشايش اعتبار براي ورود اقلام اعلام شده مستلزم اخذ مجوز از امور حفاظت در برابر اشعه سازمان انرژي اتمي است. براي حضور و سهولت در نمونه برداري نيز دفاتر نمايندگي در بندرعباس، بندر امام خميني و بندر بوشهر تأسيس و تجهيز شده اند. بقيه مبادي ورودي نيز با هماهنگي گمرك و در صورت نياز با اعزام كارشناس، تحت كنترل قرار دارند.
به هر حال، اعلام بيش از 50 مورد اقلام مورد كنترل به گمركات كشور كه ورود آنها مستلزم كسب مجوز از سازمان انرژي اتمي است، تعيين مقدار حداكثر Bq/kg 10 پرتوزايي در موارد اعلام شده و كنترل اين اقلام كه به صورت غيرمسافري وارد كشور مي شوند، ايران را به عنوان كشوري با بالاترين استاندارد در اين زمينه مطرح كرده است. چنين كنترل هايي به خصوص در مورد مواد اوليه غذايي كه مصرف عمده مردم را تشكيل مي دهند، ضمن تضمين سلامت جامعه، منابع بين المللي تأمين كننده، را نيز از وجود چنين استانداردهايي آگاه كرده است تا از ابتدا در پي روانه كردن مواد غذايي آلوده به مقصد ايران نباشند.
در زمينه صادرات مواد غذايي نيز در صورت درخواست صاحبان كالا يا خريداران خارجي، آزمايش هاي لازم از طريق واحد امور حفاظت در برابر اشعه سازمان انرژي اتمي انجام مي گيرد و گواهينامه مربوطه نيز صادر مي شود.
بشر هميشه تحت تابش پرتوهاي ناشي از منابع مختلف طبيعي يا مصنوعي بوده و هست. اين پرتوگيري مي تواند از راه تنفس، خوردن، آشاميدن يا بدن (كه به وسيله منابع پرتوده از خارج مورد پرتوگيري قرار مي گيرد)، باشد. كار با پرتوها و پرتوگيري مردم از طريق محيط زيست، امروزه يك واقعيت زندگي است. كاركنان و مردم از طريق گاز رادن خانه هاي مسكوني، منابع كيهاني، پرتوهاي غيريونساز، انتقال نيرو و همچنين كار با منابع پرتوده در راديولوژي، راديوتراپي، پزشكي هسته اي، صنايع، آموزش و پژوهش پرتوگيري مي كنند.
به همين سبب اندازه گيري اين پرتوها براي حفظ سلامت كاركنان با پرتوها در سطح كشور، مردم و محيط زيست اهميت بسزايي دارد و بايد قوانين و مقررات حفاظت در برابر اشعه اعمال شود.
البته ذكر اين نكته نيز ضروري است كه گرچه پرتوگيري از مواد پرتوزاي طبيعي و يا مصنوعي مي تواند با ريسك ابتلا به سرطان همراه باشد، اما ريسك سرطان كشنده براي (msv) حدود يك در 20 هزار نفر است كه در مقايسه با ريسك سرطان كشنده به ميزان يك در پنج نفر در دوران زندگي، بسيار ناچيز است.
به هرحال، در ايران قانون حفاظت در برابر اشعه در تاريخ 20/1/1368 و آيين نامه اجرايي آن در سال 1369 تصويب شده است. در اين قانون، وظيفه اجرايي مهم به سازمان انرژي اتمي و امور حفاظت در برابر اشعه آن واگذار شده است.
در اين راستا، برآورد سود و زيان ناشي از كار با پرتو قبل از شروع فعاليت بايد انجام پذيرد. به اين معني كه كار با پرتو زماني قابل توجيه است كه سود آن بيش از مضرات وارده باشد. برآورد سود و زيان با درنظر گرفتن تمامي موازين و عوامل اقتصادي و اجتماعي صورت مي پذيرد.
پس از توجيهات لازم و بهينه سازي متعارف اقدامات حفاظتي، لازم است حدود پرتوگيري استاندارد حفظ شود. سيستم حفاظت راديولوژيكي توسط كميسيون بين المللي حفاظت راديولوژيكي (ICRP) در سال 1991 ميلادي در نشريه شماره 60 ارائه شده است. اين سيستم در نشريه شماره 26 كميسيون ICRP در سال 1997 ميلادي تحت نام سيستم محدوديت دز مطرح شده است. اين سيستم بر پايه سه اصل اساسي استوار است: توجيه پذير بودن فعاليت پرتو، بهينه كردن حفاظت در برابر اشعه (اصل ALARA) و رعايت حدود «دز».
استاندارد پايه براي پرتوگيري
ميزان راديونوكلوئيد در ماده خاص را پرتوزايي مي نامند كه آهنگ تغييرات و تبديلات هسته اي آن ماده است. واحد پرتوزايي، بكرل (Bq) است.
راه هاي پرتوگيري مي تواند خارجي يا داخلي باشد. اگر راديو نوكلوئيد در خارج بدن باشد، پرتوگيري خارجي و در صورتي كه از طريق بلع و تنفس وارد بدن گردد، پرتوگيري داخلي است.
براي اين كه اثرات راديونوكلوئيدهاي مختلف به صورت يكسان بررسي شود، نياز به تعريف «دز» است. «دز» ميزان انرژي داده شده به ماده در اثر تابش يونساز است. «دز» موثر به نوع پرتو و حساس بودن ارگان هاي مختلف بدن و بافت به آن در رابطه با اثرات تأخيري پرتو مي پردازد و سيورت (sv) نام دارد.
آژانس بين المللي انرژي اتمي (IAEA) با مطالعات و تحقيقات فراوان، فاكتورهاي مربوط به «دز» پرتوزايي را منتشر كرده است. «دز» راديونوكلوئيدها در محيط به صورت «ميلي سيورت» (msv) يا ميكروسيورت (Usv) استفاده مي شوند كه به ترتيب 1000/1 و 1000000/1 سيورت است.
اين آژانس همچنين شرايط و مقررات حفاظت در برابر خطرات پرتو را در استانداردهاي پايه ايمني منتشر كرده است. اين استانداردها شامل پرتوهاي غيريونساز و سميت شيميايي نمي شود. در اين استاندارد به پرتوگيري ايزوتوپ هاي اورانيوم و DU اشاره شده، اما به ميزان «دز» كه در صورت لزوم بتوان اقدامات حفاظتي انجام داد، به صورت مستقيم اشاره نشده است. سطح مرجع تصميم گيري براي مداخله به ميزان (msv) 10 در سال براي پرتوگيري از كليه مسيرها و زمينه طبيعي درنظر گرفته شده است. بديهي است «دز» مؤثر سالانه به ميزان (msv) 100 مقداري است كه همواره از نظر اقدامات حفاظتي توجيه پذير است.
مهندس راستخواه، رئيس امور حفاظت در برابر اشعه سازمان انرژي اتمي مي گويد: اين استاندارد پايه از طريق ICRP (كميسيون بين المللي حفاظت در برابر پرتو) توصيه شده كه آژانس بين المللي انرژي اتمي آن را در نشريه ايمني شماره 115 خود منتشر كرده است. كشورها به تبع استفاده هايي كه از مواد پرتوزا دارند، استاندارد ملي خود را براساس اين استاندارد پايه تدوين مي كنند.
وي تأكيد مي كند كه ايران چون اصولاً كشور هسته اي نيست و تاكنون نيروگاه هسته اي فعال نداشته است، مقررات سخت تري نسبت به كشورهاي اروپايي يا كشورهايي كه داراي تكنولوژي هسته اي هستند، اعمال كرده است.
چون ما كه توليدكننده انرژي هسته اي نيستيم چرا بايد مصرف كننده مقدار پرتوزايي باشيم كه به تبع استفاده از تكنولوژي هسته اي در خارج از كشور معمول است. به همين سبب استاندارد و حد قابل قبول پرتوزايي مواد غذايي را كه در خارج از كشور 600 بكرل بود، ايران به 10 بكرل رساند.
پرتوگيري طبيعي
مقدار پرتوگيري ساليانه انسان از منابع طبيعي 4/2 ميلي سيورت تخمين زده مي شود كه 1/1 ميلي سيورت آن مربوط به پرتوهاي گاماي محيطي ناشي از پرتوهاي كيهاني يا مواد موجود در پوسته زمين و 3/1 ميلي سيورت آن ناشي از گاز رادن- 222 است. مقدار پرتوگيري از پرتوهاي كيهاني به ارتفاع هر منطقه از سطح دريا بستگي دارد. در مناطقي كه ارتفاع زيادي از سطح دريا دارند، مقدار پرتوگيري ساليانه حدود پنج برابر مقدار ميانگين است. پرتوگيري از گاز رادن نيز به خصوصيات زمين شناسي هر منطقه و نوع ساختمان هاي مسكوني و مصالح به كار رفته در آنها بستگي دارد.
نتايج حاصل از مطالعات دكتر كمال حداد، استاد دانشگاه، نشان مي دهد كه پرتوگيري انسان از منابع مولد پرتوهاي موجود در محيط زيست و از جمله منابع طبيعي پرتوزا به دو طريق صورت مي گيرد. در شكل اول، بدن در معرض پرتوهاي نافذ مثل پرتوهاي گاماي گسيل شده از منابع موجود در محيط قرار دارد و از طريق خارجي پرتوگيري مي كند. سهم اين نوع پرتوگيري 33 درصد كل پرتوگيري از منابع طبيعي است.
شكل دوم پرتوگيري، موسوم به پرتوگيري داخلي است. در اين شكل، مواد پرتوزا از طريق بلعيدن يا استنشاق وارد بدن مي شود. سهم پرتوگيري داخلي حدود 67 درصد كل پرتوگيري از منابع طبيعي پرتوزاست.
پرتوگيري داخلي از راديونوكلوئيدهاي طبيعي در هوا، غذا و آب حدود 31/0 ميلي سيورت است. اين پرتوگيري شامل پتاسيم- 40 (msv 17/0)، پولونيوم- 210 (msv086/0)، سرب-210 (msv 032/0)، راديوم- 228 (msv 021/0) و ايزوتوپ هاي اورانيوم به ميزان ناچيز (msv 0006/0) است.
اورانيوم از راه تنفس و مصرف مواد غذايي و آب وارد بدن مي شود. براساس آخرين اطلاعات UNSCEAR به ميزان 3/1 ميكروگرم اورانيوم وارد بدن فرد متوسط مي گردد. اين مقدار برابر با 46/0 ميلي گرم در سال و معادل 6/11 بكرل است، كه بيشتر به علت مصرف آب مي باشد. فرد متوسط دز مؤثر سالانه حدود 6/0 ميكروسيورت از اورانيوم دريافت مي كند. دز مؤثر سالانه از مصرف عناصر زنجيره اورانيوم حدود msv110 است.
اورانيوم همچنين در هوا با ذرات خاك همراه است. فرد متوسط روزانه 6/0 ميكروگرم اورانيوم كه معادل 15 ميني بكرل در سال است، تنفس مي كند. اين مقدار برابر با دز مؤثر سالانه msv 048/0 است كه در مقايسه با پرتوگيري از راديونوكلوئيدهاي طبيعي (كه حدود msv 8/5 است)، بسيار ناچيز است.
اورانيوم از طريق مواد غذايي نيز به مقدار ناچيزي مي تواند وارد بدن شود. گرچه با توجه به اندازه ايروسل اورانيوم و محلول بودن تركيبات آن، حركت اين ماده در بدن انسان امكان پذير است، اما بيشتر اورانيوم موجود در بدن بعد از چند روز از بدن خارج مي شود و عملاً هيچ گاه وارد جريان خون نمي شود. اورانيوم از طريق ادرار به راحتي دفع مي شود و تنها بخش ناچيزي از آن در كليه، بافت هاي نرم و استخوان مي تواند باقي بماند.
سه دسته نواحي پرتوزاي طبيعي
نواحي پرتوزا به سه دسته نواحي با پرتوزايي طبيعي پايين، متوسط و بالا تقسيم مي شود. نواحي با پرتوزايي طبيعي پايين (نرمال) مناطقي هستند كه پرتوگيري سالانه مردم منطقه از تمامي منابع طبيعي شامل خاك، آب، هوا، غذا و... از دو برابر مقدار متوسط پرتوگيري سالانه مردم جهان (msv 4/2)، كه توسط كميته بين المللي اثرات پرتوهاي اتمي سازمان ملل گزارش شده است، كمتر باشد. اين حد معادل msv 8/4 در سال است.
نواحي كه پرتوگيري مردم از منابع طبيعي در آن مناطق از msv 5 در سال بيشتر و از msv 20 در سال كمتر و يا مساوي آن باشد، مناطق با پرتوزايي متوسط ناميده مي شود.
نواحي نيز كه پرتوگيري مردم از منابع طبيعي آن مناطق بين 20 تا 50 ميلي سيورت باشد، مناطق با پرتوزايي بالا ناميده مي شود.
مهندس راستخواه مي گويد: در ايران چند منطقه از جمله رامسر و محلات پرتوزايي بالا دارند. در رامسر به جز چشمه هاي آبگرم گوگردي با غلظت بالاي راديوم- 226 و رادن- 222، چند منطقه مسكوني نيز پرتوزايي بالا دارند. آبگرم محلات نيز از جمله مناطق با پرتوزايي طبيعي بالاست.
مطالعات انجام شده نشان مي دهد كه در رامسر حداكثر غلظت راديوم-226، در پرتقال 07/0، تخم مرغ 5/3، سيب زميني 8/3، برگ هويج 5/57، برگ چغندر 93 و گوجه فرنگي 5 بكرل بر كيلوگرم است. همچنين غلظت اين ماده در خاك هاي سطحي رامسر 2/25 و آبگرم محلات 7 بكرل بر كيلوگرم است.
غلظت رادن- 222 در منازل، مدارس و هتل ها در فضاهاي بسته رامسر 1/3 و در فضاهاي باز آن 5/0 كيلوبكرل بر مترمكعب است.
حفاظت در برابر پرتونگاري صنعتي
پرتونگاري صنعتي به علت نوع و ماهيت آن به عنوان يكي از پرخطرترين گروه هاي شغلي از نظر پرتوگيري شغلي كاركنان و بروز سوانح تلقي مي شود و به همين علت نيز نيازمند توجه ويژه است. استفاده از دوربين هاي پرتونگاري حاوي چشمه هاي گاما با توجه به متحرك بودن سيستم و انجام عمليات پرتونگاري عمدتاً در محيط هاي باز، پرريسك ترين نوع عمليات پرتونگاري است.
از اين رو امور حفاظت در برابر اشعه كنترل ويژه اي بر دوربين هاي پرتونگاري اعمال كرده است، به طوري كه براي تمامي دوربين هايي كه از نظر ايمني مناسب تشخيص داده شده اند، شناسنامه صادر شده و استفاده از دوربين هاي فاقد شناسنامه ممنوع است. همچنين هر مركز پرتونگاري صنعتي در سال بيش از يك بار مورد بازرسي قرار مي گيرد. گفتني است كه در ايران بيش از 70 مركز پرتونگاري صنعتي به طور رسمي فعال است كه دفاتر اصلي آنها در 9 استان كشور قرار دارد.
نتايج بازرسي ها نشان داده است كه عمده موارد نقص، عدم رعايت ضوابط تعيين نواحي، همراه نداشتن دزيمتر محيطي، ثبت نتايج مونيتورينگ، همراه نداشتن تجهيزات اورژانس و كاليبره نبودن دزيمترهاست. بررسي حوادث به وجود آمده در پرتونگاري صنعتي از مهرماه 1379 تا مهرماه 1380 نيز نشان مي دهد كه تقريباً تمامي حوادث به علت استاندارد نبودن تجهيزات جانبي نظير هلدر، لوله هدايت و كابل كنترل از دور بوده است.
مهندس راستخواه نيز بر گزارش كردن حوادث پيش آمده تأكيد مي كند و مي گويد: اگر حوادث پيش آمده به موقع گزارش شوند، مي توان از شدت خسارات كاست و يا حداقل چاره اي انديشيد تا اين گونه حوادث كمتر اتفاق بيفتد.
راستخواه كه علت بسياري از حوادث را ضرورت انجام پرتونگاري صنعتي در شب مي داند، حادثه اي را كه چندي پيش در نيروگاه سيكل تركيبي گيلان رخ داده بود، تعريف مي كند.
وي مي گويد: چشمه اي موقع كار، از دوربين راديوگرافي به بيرون مي افتد و فردي كه با اين دوربين كار مي كرده از فرط خستگي متوجه اين امر نمي شود. صبح روز بعد كه متوجه موضوع مي شوند براي بررسي و پيدا كردن چشمه به محل مي روند. اما غافل از آن كه پيش از آنها فردي كه از آن محل عبور مي كرده، چشمه را يافته و برداشته است. با اين حال موضوع گزارش نمي شود و آنها فكر مي كنند مي توانند مشكل را برطرف كنند. اين چشمه پس از 5-4 ساعت سرگرداني بالاخره پيدا مي شود. اما فردي كه آن را برداشته بود، به قدري صدمه مي بيند كه تقريباً با ناتواني جسمي مواجه شده است.
رئيس امور حفاظت در برابر اشعه تأكيد مي كند: اگر اين اتفاق در همان ابتدا گزارش شده بود، شايد مي توانستيم از بروز اين ضايعه جلوگيري كنيم.
پرتوگيري از نيروگاه هاي هسته اي
بهره برداري از نيروگاه هاي هسته اي همانند ديگر صنايع پيشرفته به طور بالقوه مخاطراتي براي افراد و محيط زيست در بر دارد. اما مقايسه اين مخاطره با ديگر مخاطرات ناشي از استفاده بشر از تكنولوژي هاي پيچيده نشان مي دهد كه نيروگاه هاي هسته اي درصد بسيار كمي از ضايعات انساني را باعث شده است. يكي از دلايل اين امر توجه زياد طراحان، سازندگان، بهره برداران و مراجع قانوني و همچنين نظارت بر ايمني اين تأسيسات است. در اين راستا، تدابير متعددي براي جلوگيري از وقوع حوادث و همچنين كاهش صدمات ناشي از وقوع احتمالي حوادث هسته اي پيش بيني شده است.
ساخت و بهره برداري از تأسيسات هسته اي در سطح بين المللي و در هر كشور عضو آژانس بين المللي انرژي اتمي، مشمول ضوابط و مقررات ويژه ايمني هسته اي و نظارت مستمر قانوني بر كليه فعاليت ها در مراحل انتخاب محل، طراحي، ساخت قطعات و تجهيزات، احداث، راه اندازي، بهره برداري و برچيدن اين تأسيسات است.
حصول اطمينان از درجه ايمني كافي نيروگاه ها و كليه تأسيسات هسته اي ديگر و به حداقل رساندن مخاطرات احتمالي آنها و همچنين حصول اطمينان از وجود حفاظت هاي كافي براي كاركنان تأسيسات، مردم و محيط زيست، ايجاد تشكيلات نظام ايمني هسته اي را در هر كشور داراي اين تأسيسات ايجاب مي كند.
در ايران، نظام ايمني هسته اي از سال 1363 تجديد حيات يافته است. در اين راه از مشاوران خارجي از جمله مشاوران آلماني TUV استفاده شده است.
كنترل آلودگي هسته اي از طريق كنترل منابع آلوده كننده و مبادي ورودي نيز يكي ديگر از كارهاي حفاظت در برابر اشعه است. به اين منظور در مبادي ورودي نمونه برداري مي شود. نمونه ها پس از آماده سازي مورد آزمايش هاي پرتوزايي قرار مي گيرند و در صورت عدم وجود مواد پرتوزا، گواهينامه مربوطه براي آنها صادر مي شود.
در ايران براي اطمينان از آگاهي واردكنندگان از وجود چنين برنامه كنترل و جلوگيري از خسارات ناشي از عدم آگاهي از نظر برگرداندن كالا و... با هماهنگي به عمل آمده با بانك مركزي، هرگونه گشايش اعتبار براي ورود اقلام اعلام شده مستلزم اخذ مجوز از امور حفاظت در برابر اشعه سازمان انرژي اتمي است. براي حضور و سهولت در نمونه برداري نيز دفاتر نمايندگي در بندرعباس، بندر امام خميني و بندر بوشهر تأسيس و تجهيز شده اند. بقيه مبادي ورودي نيز با هماهنگي گمرك و در صورت نياز با اعزام كارشناس، تحت كنترل قرار دارند.
به هر حال، اعلام بيش از 50 مورد اقلام مورد كنترل به گمركات كشور كه ورود آنها مستلزم كسب مجوز از سازمان انرژي اتمي است، تعيين مقدار حداكثر Bq/kg 10 پرتوزايي در موارد اعلام شده و كنترل اين اقلام كه به صورت غيرمسافري وارد كشور مي شوند، ايران را به عنوان كشوري با بالاترين استاندارد در اين زمينه مطرح كرده است. چنين كنترل هايي به خصوص در مورد مواد اوليه غذايي كه مصرف عمده مردم را تشكيل مي دهند، ضمن تضمين سلامت جامعه، منابع بين المللي تأمين كننده، را نيز از وجود چنين استانداردهايي آگاه كرده است تا از ابتدا در پي روانه كردن مواد غذايي آلوده به مقصد ايران نباشند.
در زمينه صادرات مواد غذايي نيز در صورت درخواست صاحبان كالا يا خريداران خارجي، آزمايش هاي لازم از طريق واحد امور حفاظت در برابر اشعه سازمان انرژي اتمي انجام مي گيرد و گواهينامه مربوطه نيز صادر مي شود.
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه 
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید