راز متن (هرمنوتيك، قرائت پذيري متن و منطق فهم دين)

آفتاب‌‌نیوز : معرفي كتاب
چندي است كه مباحث هرمنوتيك در جامعه ي ما مطرح شده است. برخي از مؤلفان و مترجمان نيز در نقل و ترجمه ي انديشه هاي متفكران اين نحله ي فكري تلاشهاي بسياري كرده اند. با ورود آراء فيلسوفاني چون شلاير ماخر، ديلتاي، هايدگر و گادامر، بعضي از دين پژوهان جهان اسلام در صدد برآمدند تا با توجه به آراي آنها به تفسير و تبيين تفكر ديني بپردازند. و متأسفانه در اين راه اكثر آنها به بيراهه رفتند و نتوانستند از عهده ي پاسخگويي به پرسشهاي مربوط به فهم دين و روش آن برآيند.

البته طرح مسائل جديد و تطبيق آنها با تفكر ديني موجب شد تا موضوع مهمي به نام «قرائتها»، ذهن بسياري از انديشمندان را به خود جلب كند و حتي نزاعهاي علمي بسياري را در جامعه ي ما دامن زند. صرف نظر از نحوه ي مواجه هاي اهل نظر با يكديگر- كه گاه دور از اخلاق علمي بود- طرح پرسشهايي در اين زمينه نياز به تحقيق گسترده اي را ضروري مي نمود، چرا كه مسئله قرائتها هر چند به ظاهر موضوعي ساده به نظر مي رسد، اما ارتباط آن با مسائل بسيار دشواريهايي را براي اهل تحقيق فراهم مي آورد. برخي از اهل نظر هم كه به كنكاش پيرامون اين مسئله پرداخته اند به غفلت از طرح يك سلسله پرسشها و مسائل اساسي در مورد آن دچار شده اند.

طرح مسئله قرائتها ارتباط تنگاتنگي با منطق فهم متن دارد. و منطق فهم متن نيز با دانشهاي بسيار در ارتباط است. از جمله زبان شناسي، نشانه شناسي، علم اصول، فلسفه ي زبان، هرمنوتيك، فلسفه ي دين، نظريه هاي فهم و تفسير و تأويل. هر يك از اين دانشها به گونه اي ابعادي از منطق فهم متن را تبيين مي كند. و همين امر ضرورت مطالعات ميان رشته اي را در اين زمينه آشكار مي سازد، به ويژه آنجا كه گاه تطبيق و مقايسه ي ميان مباحث برخي از اين علوم با يكديگر ضرورت پيدا مي كند. بدون شك، بهره گيري دانش منطق فهم متن از مباحث مختلف اين علوم جاي خاص خود را دارد.

صاحب اين قلم كه مدتها ذهن خود را درگير موضوع قرائتها و منطق فهم متن نموده است، براي تحقيق پيرامون آن به مطالعه ي رشته هاي علمي فوق و پادداشت برداري از آثار و منابع مختلف پرداخت. جمع و تدوين همه ي آن يادداشتها به صورت گسترده موجب پيدايش اثري مي شد كه چه بسا حجم آن بسياري از دانش پژوهان را از خواندن آن محروم مي ساخت.

از همين رو تصميم بر آن گرفته شد تا از طرح بسياري از مسائل پرهيز و فقط به موضوعاتي پرداخته شود كه به اصل بحث مربوط است. اما اينكه آيا مؤلف در نيل به هدف خود موفق بوده يا نه بر عهده ي خواننده و نكته سنجي اوست كه با ارائه نظريات خويش مؤلف را براي انتشار مجدد اين اثر ارشاد نمايد.

صاحب اين اثر به اندازه مجال و توان خود گامي ناچيز براي طرح و بررسي ابعاد گوناگون مسئله قرائتها و منطق فهم دين برداشته و خود بهتر از ديگران مي داند كه اين نوشته نه اولين و نه آخرين حرفها را در اين زمينه ارائه مي دهد. به گفته استاد جعفري، پرونده ي ذهن بشري همواره باز است و هر پژوهشگري نيز در وادي تحقيق بايد در انتظار طرح مسائل جديد در زمينه ي موضوع موردنظر خود باشد. و آنچه در اين رهگذر اهميت بسزايي دارد، آمادگي براي شنيدن سخنان ديگران و استمداد از عنايات رباني براي تحقيق در عرصه هاي مختلف علمي، به ويژه دين پژوهي است. در برخورد با آراء مخالفان نيز بايد همواره زبان علم و ادب را رعايت كرد و در فضايي سالم به گفتگوي با انديشمندان مختلف پرداخت. اگر هم صاحب انديشه اي رأي و نظري خلاف انديشه ي ما ارائه داد، نبايد به بهانه ي غيرت ديني به تحريك عواطف ديني توده هاي مردم پرداخت و يا همه ي نهادهاي اجتماعي را براي مقابله با آن فرد بسيج نمود. اگر بناست كه جلوي رشد انديشه اي غلط در جامعه گرفته شود، حربه هاي باطل را بايد كنار گذارد و از شيوه هاي درست بهره گرفت. در مواجهه ي با انديشه هاي علمي غيرمتعارف و يا حتي باطل، شيوه حق، مواجهه ي علمي و فكري است نه بسيج اجتماعي توده ها. متخصصان هم اگر مي خواهند وارد ميدان دفاع از حريم ديانت شوند، نيازي به جار و جنجال و هياهو و يا تهديد و ارعاب مخالفان ندارند. (از مقدمه كتاب)

فهرست كتاب
بخش اوّل: هرمنوتيك و متن
1- مباني زبان شناختي فهم متن
كاركردهاي زبان
نحوه ي دلالت لفظ بر معنا
اقسام دلالت
مقايسه ديدگاه اصولين با زبان شناسان
مقايسه ديدگاه هرش با اصوليين
ملاك معناداري الفاظ و گزاره ها
تعيّن معنا
دال و مدلول
نظريه سوسور
دلالت تصريحي و دلالت تلويحي
بارايدئولوژيك واژه ها
دريدا و عدم تعيين معنا
نقش بافت در معنا
ديدگاه بتي
ديدگاه هوش
نقش اوصاف در معاني
مولوي و قحطي معنا
جمع بندي مطالب
2- چيستي متن
تعريف و قلمرو متن
افلاطون و ضعفهاي نوشتار
ريكور و تفاوتهاي گفتار و نوشتار
دريدا و شالوده شكني متن
متن باز و متن بسته
عوامل باز بودن متن
توجيهي براي باز بودن متن
3- هرمنوتيك و شيوه هاي فهم
تاريخچه و خاستگاه
قلمرو و گرايشهاي هرمنوتيك
شلاير ماخر و قواعد عام فهم
ديلتاي و تمايز فهم و توصيف
هايدگر و تاريخمندي فهم
گادامر و گفتگوي با متن
ريكور و تفسير
هرش و تمايز فهم و تفسير
بتّي، مراحل و قواعد تفسير
هابرماس و روش فهم
4- نظريه هاي سه گانه فهم
1- متن محوري
2- مؤلف محوري
عوامل اختلاف متن محوري با قصد مؤلف
3- مفسر محوري
نظريه ي دريافت
بارت و مرگ مؤلف
ديدگاه باختين
ساخت گرايي و متن محوري
كلاوينوس و معناي نهايي متن
ولف و قصد مؤلف
بُك و معناي بنيادين متن
ديلتاي و معناي بنيادين
هايدگر و تاريخمندي فهم
گادامر و درآميختگي افقها
ريكور و دو نوع مؤلف
هرش و متن محوري
بتي و عينيت گرايي
شالوده شكني
5- پيش فرضهاي فهم
نيچه، تفسير و نظرگاه
هايدگر و پيش ساختارها
گادامر، پيش داوريها و انتظارات
بولتمان و پيش فرضها
پوپر، انتظارات و پيش فرضها
ريكور و پيش فرضها
هابرماس و زيست جهان
مولوي و نظرگاه
نقد پيش فرضها
بخش دوم: منطق فهم دين
6- زبان وحي
نظريه غيرشناختاري زبان دين
نظريه شناختاري زبان دين
سرشت زبان وحي
قرآن به زبان قوم
زبان ويژه وحي
ديدگاه علامه طباطبايي
قرآن و زبان رمز
زبان تركيبي
7- متن متين
ويژگيهاي متن قرآني
وحي مكتوب
مراتب نزول متن
وحدت متن
رسالت متن
گستردگي متن
شيوه ي بياني متن
عظمت متن
محكم و متشابه
ضرورت متشابهات
ظاهر و باطن قرآن
معاني باطني
علت ذوبطون بودن قرآن
8- تفسير و تأويل قرآن
امكان فهم قرآن
هدف و ضرورت تفسير
پيش فرضهاي فهم قرآن
قواعد فهم قرآن
تأويل
بخش سوم: ديدگاهها و قرائتها
9- سروش و فهم عصري دين
ابعاد نظريه
ثبات دين و تغيير معرفت ديني
تحول و ترابط معارف بشري
تحول در معرفت ديني
مجاري سازگاري معرفت ديني با معارف بشري
زبان و جهان مؤلف
فهمهاي ثابت
فهم روشمند
10- شبستري و قرائت پذيري دين
قرائت پذيري دين
تعارض متافيزيك با متن خواني
تبيين و تفسير
دانش مرمنوتيك
زبان دين
پيام دين
قرائت ايماني
مغالطه ي كنه و وجه
قرائت روشمند
پرسش از متن
پيش فهمها
فهم تاريخي دين
ارزشهاي بالذات و بالعرض
11- ابوزيد و قرائت متن در افق تاريخي
زبان وحي
متن و فرهنگ
نزول متن
جدايي دين از معرفت ديني
روش تحليل زباني
تفسير و تأويل
دين عصري
متون سه گانه
قرآن و فرهنگ زمانه
نقد و تحليل
12- مسئله قرائتها
اختلاف قرائتها
قرائتها و پرسشها
مباني و اصول قرائت پذيري
اختلاف فهمهاي طولي و عرضي
قرائت صادق و معتبر
ريشه ي اختلاف فهمها
متفكران مسيحي و مسئله قرائتها
بولتمان و اسطوره زدايي مسيحيت
پيامدهاي قرائت پذيري
نظريه مختار