آشنايي با فرقه هاي اسلامي (12)
آشنايي با فقهاء و كتب فقهى شيعه
آفتاب‌‌نیوز : 
روش تدوين و تاليف كتب فقهى شيعه
با يك نظر كلى مىتوان گفت فقهاء شيعه سه روش براى تدوين فقه بكار بردهاند
الف) تدوين فقه از طريق بيان روايات همراه با ذكر اسانيد
اين روش در زمان ائمه عليهم السلام مخصوصا زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تا اواسط قرن سوم ادامه داشت، در اين روش فقه بصورت بيان روايات معصومين(ع) همراه با اسانيد بوده است و اجتهاد در اين دوره در واقع بمعناى تمييز روايت صحيح از غير صحيح، و تبويب احاديث بر اساس ابواب فقه بوده است.
ـ بعضى از كتب فقهى كه به اين روش تدوين شدهاند عبارتند از:
1- كتاب «الصلاة» تاليف «حريز بن عبدالله سجستانى» از فقهاء اواخر قرن دوم. نجاشى درباره اين كتاب مىگويد: «كتاب بزرگى است كه منبع فقهى براى شيعيان آن دوره بوده است و بزرگانى از فقهاء شيعه مثل «حماد بن عيسى جهمى» (119ـ209 ه) تمامى آن را از حفظ داشتند. (نجاشى، رجال 1/340 رقم 373)
2- كتاب «يوم و ليله» تاليف «يونس بن عبدالرحمن موسى ال يقطين» (متوفاى 208 ه) از بزرگان شيعه كه امام رضا(ع) او را در علم و فتوى به مردم معرفى مىنمود ابو هاشم داود بن قاسم جعفرى مىگويد: كتاب «يوم و ليله» يونس را خدمت امام ابى محمد عسگرى(ع) عرضه نمودم امام(ع) فرمود: خداوند براى هر حرفى از اين كتاب نورى به او (يونس) داده است.
يونس بن عبدالرحمن بيش از 30 كتاب تاليف نموده است.
(نجاشى، رجال 2/420 فهرست، شيخ، 211 رقم 820)
ب) تدوين متون فقهى بدون ذكر اسانيد:
اين روش در قرن چهارم بروز و ظهور داشته است؛ در اين روش مسائل و احكام فرعى به لفظ خود احاديث بوده هر چند اسانيد و ناقلين احاديث ذكر نمىشد
- نمونههايى از كتب فقهى اين روش:
1- كتاب «الفقه الرضوى» در مورد مؤلف او ترديد وجود دارد كه آيا «محمد بن على شلمغانى» معروف به «ابن ابى العزاقر» (مقتول در سال 322 ه) است، يا «على بن حسين بن بابويه قمى» پدر شيخ صدوق (متوفاى 329 ه) است.
على اى حال مولف اين كتاب با آشنائى به متون روايات و مطلق و مقيده و عام و خاص آن، فروعات فقهى را عينا به لفظ روايات آورده بدون اينكه بيان كند اينها همان احاديث هستند
2- كتاب «مقنع» تاليف شيخ صدوق «محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى» (306ـ381) شيخ صدوق نزديك به دويست تاليف در حديث، فقه و كلام دارد.
3- كتاب «النهايه» تاليف «محمد بن حسن بن على طوسى» (385ـ460 ه) شيخ طوسى رهبر شيعيان عصر خود و جانشين «سيد مرتضى» و موسس حوزه علميه نجف اشرف و داراى تاليفات زيادى در حديث، فقه، كلام و ادعيه است. شهرت شيخ طوسى نياز به تعريف ندارد.
ج) روش نو در بيان مسائل فقهى:
از قرن چهارم و پنجم به جهت پديد آمدن حوادث جديد و فقدان نص صريح در اين موارد، فقها تلاش كردند تا فقه را به روش استنباطى تدوين نمايند يعنى اولا قواعد كلى را از روايات بدست آورند و ثانيا فروعات جزئى را از آنها استنباط و استخراج كنند.
نمونههايى از كتب فقهى اين روش
1- كتاب «المتمسك بحبل ال الرسول» تاليف «حسن بن على بن ابى عقيل عمانى» (متوفاى حوالى 329ه). ظاهرا اين كتاب تا قرن هشتم موجود بوده، چون «علامه حلى» آراء و نظرات او را در كتاب «مختلف الشيعه» نقل مىكند.
2- كتاب «تهذيب الشيعه لاحكام الشريعة» تاليف «محمد بن احمد بن جنيد ابى على اسكافى» (متوفاى 381 ه). شيخ طوسى در تمجيد از اين كتاب مىگويد: «كتاب عظيمى است و مشتمل بر بيست جزء است» نجاشى در مورد مقام و منزلت مؤلف مىگويد: «او از اصحاب اماميه، ثقه جليل القدر و داراى مصنفات زيادى است.
تا اينجا روشهاى سه گانه در تدوين فقه شيعه را بيان كرديم. اكنون نمونههائى از جوامع و متون فقهى از قرن چهارم تا قرن چهاردهم را بطور اجمال معرفى مىكنيم.
نمونههايى از جوامع فقهى شيعه:
1- كتاب «مبسوط» تاليف شيخ الطائفه «ابى جعفر محمد بن حسن بن على طوسى» (385ـ460) اين كتاب در واقع رد ايرادات بر فقه شيعه است كه مىگويند: «فقه شيعه بلحاظ اينكه قياس و استحسان و ساير ظنون را حجت نمىداند، لذا توان استنباط احكام غير منصوصه را ندارد و فقه غير اجتهادى است و فقط نقل روايات است».
شيخ در اين كتاب اولا: اثبات مىكند نصوص شيعه در احكام فقهى از نصوص اهل سنت بيشتر است و ثانيا از همين نصوص مىتوان احكام غير منصوصه را استنباط نمود بدون اينكه احتياجى به معيارهايى كه هيچ دليل شرعى بر حجيت آنها نداريم، داشته باشيم و لذا شيخ متعرض متفرعات زيادى كه در نصوص نيامده مىشود. اين كتاب در 8 جلد به چاپ رسيده است.
2- كتاب «مهذب» تاليف «سعد الدين ابى القاسم عبد العزيز بن براج طرابلسى» (400ـ481 ه) . مولف، اين كتاب را بعد از اينكه ساليان درازى در منصب قضاوت بوده تاليف نمود؛ و لذا مشتمل بر مسائلى است كه خودش در ايام قضاوت بدان مبتلى بوده است. اين كتاب در دو جلد به چاپ رسيده است.
3- كتاب «غنية النزوع الى علمى الاصول و الفروع» تاليف «سيد حمزة بن على بن زهره حلبى» (511ـ585).
مباحث اين كتاب بر حول سه محور است:
الف) «فقه اكبر» كه مسائل مهم كلامى را مطرح مىكند.
ب) «اصول فقه» قواعد اصولى كه از آنها احكام شرعيه استنباط مىشود.
ج) «فروع» و از اين جهت يك دوره فقه استدلالى مشتمل بر تمام ابواب فقه است. اين كتاب اخيرا با مقدمهاى از آيت الله سبحانى چاپ شده است.
4- كتاب «السرائر الحاوى لتحرير الفتاوى» تاليف «ابى جعفر محمد بن منصور بن احمد بن ادريس حلى» (543ـ598ه).
اهميت اين كتاب در باز نمودن باب اجتهاد است كه بعد از شيخ طوسى تا زمان مؤلف تقريبا بسته بوده است. ابن ادريس فقهاى جديدى را در حركت فقهى اجتهادى به روى فقها گشوده است .
5- كتاب «المعتبر» تاليف «محقق نجم الدين جعفر بن حسن» معروف به «محقق حلى» (607ـ676) . اين كتاب از تعمق، دقت نظر و قوت استدلال خوبى برخوردار است. گرچه تمام ابواب فقه را ندارد و تا كتاب حج جلوتر نرفته است.
6- «تذكرة الفقهاء» تاليف «حسن بن يوسف بن مطهر اسدى حلى» معروف به «علامه حلى» (648ـ726) . مؤلف اين كتاب، دورههاى فقهى بزرگى نوشته، مهمترين آنها از نظر استدلال و بحث همين كتاب است، آنچه امروزه از اين كتاب به دستمان رسيده تا اواخر كتاب نكاح است. و حقيقتا ثروت علمى فقهى غنى هست و مثل آن در متقدمين و متاخرين ديده نشده است، اين كتاب به روش فقه مقارن نگارش يافته است.
7- «مسالك الافهام فى شرح شرايع الاسلام» تاليف «زين الدين الجبعى العاملى» معروف به «شهيد ثانى» (911ـ966). اين كتاب شرح كتاب «شرايع الاسلام» محقق حلى است. از ويژگيهاى اين كتاب دقت همراه با اختصار آن است. و نشان دهنده اطلاعات گسترده، مؤلف از علوم اسلامى بخصوص حديث، رجال، هيئت و رياضيات است، و اگر بگوئيم مثل اين كتاب هنوز تاليف نشده است غلو نكردهايم. و اخيرا در 20 جلد به چاپ رسيده است.
8- كتاب «مجمع الفائده و البرهان» تاليف «احمد بن محمد اردبيلى» معروف به «مقدس اردبيلى» (متوفاى 993 ه). از ويژگيهاى اين كتاب، طرح نظرات جديد و خدشه در بعضى اجماعات و اسانيد بعضى روايات است. و اخيرا در 14 جلد چاپ شده است تصنيف ديگر مؤلف كتاب «زبدة البيان فى تفسير آيات الاحكام» است.
9- كتاب «كشف اللثام عن قواعد الاحكام» تاليف «بهاء الدين محمد بن حسن اصفهانى» مشهور به «فاضل هندى» (1062ـ1137). صاحب جواهر عنايت خاصى به اين كتاب داشته و مورد اعتمادش بوده است.
10- كتاب «الحدائق الناظره فى احكام العترة الطاهرة» تاليف فقيه محدث شيخ «يوسف بحرانى» (1107ـ1186) كتاب جامع و مبسوطى است و مشتمل بر آراء و اقوال و دلائل اصولى و جميع احاديث وارده از پيامبر(ص) و ائمه عليهم السلام است. ولى مؤلف تا كتاب طلاق بيشتر بحث نكرده است. اين كتاب در 25 جلد چاپ شده است.
11- كتاب «رياض المسائل فى بيان الاحكام بالدلائل» مشهور به «شرح كبير» تاليف «سيد على بن محمد على طباطبائى حائرى» (1161ـ1231).
كه شرح مزجى بر «المختصر» و متين، دقيق و مورد توجه فقهاست.
12- كتاب «مستند الشيعه لاحكام الشريعه» تاليف «احمد بن محمد مهدى نراقى» (1185ـ1265). امتياز اين كتاب در دقت زياد، اسلوب بديع، بيان تعارض آراء همراه با نقد و ابرام و عبارت مختصر است.
مباحث قبله وارث اين كتاب نشان دهنده تبحر مؤلف در فلكيات و رياضيات است.
سيد محمد كاظم يزدى طباطبائى صاحب كتاب «عروة الوثقى» به اين كتاب عنايت داشته و شاگردانش را نيز سفارش مىكرده كه به آن رجوع داشته باشند.
13- كتاب «جواهر الكلام فى شرح شرايع الاسلام» تاليف فقيه بزرگ «شيخ محمد حسن نجفى» (1200ـ1266)، كه يك دوره كامل فقه استدلالى است، و پر است از تحقيقات و فروعات نادر، و يكى از مهمترين كتب مرجع فقهاء متاخرين است بطوريكه هيچ عالم فقيه بى نياز از آن نيست، و اخيرا در 43 جلد به چاپ رسيده است.
14- كتاب «مصباح الفقيه» تاليف «شيخ رضا همدانى» (متوفاى 1322 ه).
بيان روان همراه با دقت و تعمق از ويژگيهاى آن است. هر چند فقط مشتمل بر مباحث طهارت، نماز، زكات، صوم و رهن است.
نمونههايى از كتبى كه متون درسى فقه را تشكيل دادهاند.
1- «النهايه» تاليف «شيخ طوسى محمد بن حسن طوسى» ، كه تا عصر محقق حلى يعنى تقريبا سه قرن محور تدريس و شروح و تعاليق بوده است.
2- «شرايع الاسلام فى مسائل الحلال و الحرام» تاليف محقق حلى (602ـ676) كتاب جالبى است كه به زبانهاى مختلف هم ترجمه شده است، و بهترين متن فقهى شيعه است. مؤلف در اين كتاب قدرت بيان و مهارت در تعبير و تبويب خود را نشان مىدهد. تاليف ديگر مؤلف «المختصر النافع» است كه خلاصه كتاب «شرايع الاسلام» است كه مورد توجه فقهاء قرار گرفته و بر آن شروحى نوشتهاند.
از جمله: شاگرد مؤلف «محقق آبى» كه شرحش به نام «كاشف الرموز» است. و ديگرى شرح فقيه معاصر سيد احمد خوانسارى (1309ـ1405 ه) به نام «جامع المدارك» است.
3- «تبصرة المتعلمين» تاليف «حسن بن يوسف بن مطهر اسدى».
4- «اللمعه الدمشقيه» تاليف شهيد سعيد «محمد بن مكى بن محمد بن حامد بن احمد الدمشقى النبطى العاملى» (734ـ786).
اين كتاب همراه شرحش كه شهيد ثانى تاليف نموده به نام «الروضه البهيه فى شرح اللمعه الدمشقيه» و اخيرا در ده جلد به چاپ رسيده از كتابهاى درسى حوزههاى علميه شيعه است.
روش تدوين و تاليف كتب فقهى شيعه با يك نظر كلى مىتوان گفت فقهاء شيعه سه روش براى تدوين فقه بكار بردهاند
الف) تدوين فقه از طريق بيان روايات همراه با ذكر اسانيد
اين روش در زمان ائمه عليهم السلام مخصوصا زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تا اواسط قرن سوم ادامه داشت، در اين روش فقه بصورت بيان روايات معصومين(ع) همراه با اسانيد بوده است و اجتهاد در اين دوره در واقع بمعناى تمييز روايت صحيح از غير صحيح، و تبويب احاديث بر اساس ابواب فقه بوده است.
ـ بعضى از كتب فقهى كه به اين روش تدوين شدهاند عبارتند از:
1- كتاب «الصلاة» تاليف «حريز بن عبدالله سجستانى» از فقهاء اواخر قرن دوم. نجاشى درباره اين كتاب مىگويد: «كتاب بزرگى است كه منبع فقهى براى شيعيان آن دوره بوده است و بزرگانى از فقهاء شيعه مثل «حماد بن عيسى جهمى» (119ـ209 ه) تمامى آن را از حفظ داشتند. (نجاشى، رجال 1/340 رقم 373)
2- كتاب «يوم و ليله» تاليف «يونس بن عبدالرحمن موسى ال يقطين» (متوفاى 208 ه) از بزرگان شيعه كه امام رضا(ع) او را در علم و فتوى به مردم معرفى مىنمود ابو هاشم داود بن قاسم جعفرى مىگويد: كتاب «يوم و ليله» يونس را خدمت امام ابى محمد عسگرى(ع) عرضه نمودم امام(ع) فرمود: خداوند براى هر حرفى از اين كتاب نورى به او (يونس) داده است.
يونس بن عبدالرحمن بيش از 30 كتاب تاليف نموده است.
(نجاشى، رجال 2/420 فهرست، شيخ، 211 رقم 820)
ب) تدوين متون فقهى بدون ذكر اسانيد:
اين روش در قرن چهارم بروز و ظهور داشته است؛ در اين روش مسائل و احكام فرعى به لفظ خود احاديث بوده هر چند اسانيد و ناقلين احاديث ذكر نمىشد
- نمونههايى از كتب فقهى اين روش:
1- كتاب «الفقه الرضوى» در مورد مؤلف او ترديد وجود دارد كه آيا «محمد بن على شلمغانى» معروف به «ابن ابى العزاقر» (مقتول در سال 322 ه) است، يا «على بن حسين بن بابويه قمى» پدر شيخ صدوق (متوفاى 329 ه) است.
على اى حال مولف اين كتاب با آشنائى به متون روايات و مطلق و مقيده و عام و خاص آن، فروعات فقهى را عينا به لفظ روايات آورده بدون اينكه بيان كند اينها همان احاديث هستند
2- كتاب «مقنع» تاليف شيخ صدوق «محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى» (306ـ381) شيخ صدوق نزديك به دويست تاليف در حديث، فقه و كلام دارد.
3- كتاب «النهايه» تاليف «محمد بن حسن بن على طوسى» (385ـ460 ه) شيخ طوسى رهبر شيعيان عصر خود و جانشين «سيد مرتضى» و موسس حوزه علميه نجف اشرف و داراى تاليفات زيادى در حديث، فقه، كلام و ادعيه است. شهرت شيخ طوسى نياز به تعريف ندارد.
ج) روش نو در بيان مسائل فقهى:
از قرن چهارم و پنجم به جهت پديد آمدن حوادث جديد و فقدان نص صريح در اين موارد، فقها تلاش كردند تا فقه را به روش استنباطى تدوين نمايند يعنى اولا قواعد كلى را از روايات بدست آورند و ثانيا فروعات جزئى را از آنها استنباط و استخراج كنند.
نمونههايى از كتب فقهى اين روش
1- كتاب «المتمسك بحبل ال الرسول» تاليف «حسن بن على بن ابى عقيل عمانى» (متوفاى حوالى 329ه). ظاهرا اين كتاب تا قرن هشتم موجود بوده، چون «علامه حلى» آراء و نظرات او را در كتاب «مختلف الشيعه» نقل مىكند.
2- كتاب «تهذيب الشيعه لاحكام الشريعة» تاليف «محمد بن احمد بن جنيد ابى على اسكافى» (متوفاى 381 ه). شيخ طوسى در تمجيد از اين كتاب مىگويد: «كتاب عظيمى است و مشتمل بر بيست جزء است» نجاشى در مورد مقام و منزلت مؤلف مىگويد: «او از اصحاب اماميه، ثقه جليل القدر و داراى مصنفات زيادى است.
تا اينجا روشهاى سه گانه در تدوين فقه شيعه را بيان كرديم. اكنون نمونههائى از جوامع و متون فقهى از قرن چهارم تا قرن چهاردهم را بطور اجمال معرفى مىكنيم.
نمونههايى از جوامع فقهى شيعه:
1- كتاب «مبسوط» تاليف شيخ الطائفه «ابى جعفر محمد بن حسن بن على طوسى» (385ـ460) اين كتاب در واقع رد ايرادات بر فقه شيعه است كه مىگويند: «فقه شيعه بلحاظ اينكه قياس و استحسان و ساير ظنون را حجت نمىداند، لذا توان استنباط احكام غير منصوصه را ندارد و فقه غير اجتهادى است و فقط نقل روايات است».
شيخ در اين كتاب اولا: اثبات مىكند نصوص شيعه در احكام فقهى از نصوص اهل سنت بيشتر است و ثانيا از همين نصوص مىتوان احكام غير منصوصه را استنباط نمود بدون اينكه احتياجى به معيارهايى كه هيچ دليل شرعى بر حجيت آنها نداريم، داشته باشيم و لذا شيخ متعرض متفرعات زيادى كه در نصوص نيامده مىشود. اين كتاب در 8 جلد به چاپ رسيده است.
2- كتاب «مهذب» تاليف «سعد الدين ابى القاسم عبد العزيز بن براج طرابلسى» (400ـ481 ه) . مولف، اين كتاب را بعد از اينكه ساليان درازى در منصب قضاوت بوده تاليف نمود؛ و لذا مشتمل بر مسائلى است كه خودش در ايام قضاوت بدان مبتلى بوده است. اين كتاب در دو جلد به چاپ رسيده است.
3- كتاب «غنية النزوع الى علمى الاصول و الفروع» تاليف «سيد حمزة بن على بن زهره حلبى» (511ـ585).
مباحث اين كتاب بر حول سه محور است:
الف) «فقه اكبر» كه مسائل مهم كلامى را مطرح مىكند.
ب) «اصول فقه» قواعد اصولى كه از آنها احكام شرعيه استنباط مىشود.
ج) «فروع» و از اين جهت يك دوره فقه استدلالى مشتمل بر تمام ابواب فقه است. اين كتاب اخيرا با مقدمهاى از آيت الله سبحانى چاپ شده است.
4- كتاب «السرائر الحاوى لتحرير الفتاوى» تاليف «ابى جعفر محمد بن منصور بن احمد بن ادريس حلى» (543ـ598ه).
اهميت اين كتاب در باز نمودن باب اجتهاد است كه بعد از شيخ طوسى تا زمان مؤلف تقريبا بسته بوده است. ابن ادريس فقهاى جديدى را در حركت فقهى اجتهادى به روى فقها گشوده است .
5- كتاب «المعتبر» تاليف «محقق نجم الدين جعفر بن حسن» معروف به «محقق حلى» (607ـ676) . اين كتاب از تعمق، دقت نظر و قوت استدلال خوبى برخوردار است. گرچه تمام ابواب فقه را ندارد و تا كتاب حج جلوتر نرفته است.
6- «تذكرة الفقهاء» تاليف «حسن بن يوسف بن مطهر اسدى حلى» معروف به «علامه حلى» (648ـ726) . مؤلف اين كتاب، دورههاى فقهى بزرگى نوشته، مهمترين آنها از نظر استدلال و بحث همين كتاب است، آنچه امروزه از اين كتاب به دستمان رسيده تا اواخر كتاب نكاح است. و حقيقتا ثروت علمى فقهى غنى هست و مثل آن در متقدمين و متاخرين ديده نشده است، اين كتاب به روش فقه مقارن نگارش يافته است.
7- «مسالك الافهام فى شرح شرايع الاسلام» تاليف «زين الدين الجبعى العاملى» معروف به «شهيد ثانى» (911ـ966). اين كتاب شرح كتاب «شرايع الاسلام» محقق حلى است. از ويژگيهاى اين كتاب دقت همراه با اختصار آن است. و نشان دهنده اطلاعات گسترده، مؤلف از علوم اسلامى بخصوص حديث، رجال، هيئت و رياضيات است، و اگر بگوئيم مثل اين كتاب هنوز تاليف نشده است غلو نكردهايم. و اخيرا در 20 جلد به چاپ رسيده است.
8- كتاب «مجمع الفائده و البرهان» تاليف «احمد بن محمد اردبيلى» معروف به «مقدس اردبيلى» (متوفاى 993 ه). از ويژگيهاى اين كتاب، طرح نظرات جديد و خدشه در بعضى اجماعات و اسانيد بعضى روايات است. و اخيرا در 14 جلد چاپ شده است تصنيف ديگر مؤلف كتاب «زبدة البيان فى تفسير آيات الاحكام» است.
9- كتاب «كشف اللثام عن قواعد الاحكام» تاليف «بهاء الدين محمد بن حسن اصفهانى» مشهور به «فاضل هندى» (1062ـ1137). صاحب جواهر عنايت خاصى به اين كتاب داشته و مورد اعتمادش بوده است.
10- كتاب «الحدائق الناظره فى احكام العترة الطاهرة» تاليف فقيه محدث شيخ «يوسف بحرانى» (1107ـ1186) كتاب جامع و مبسوطى است و مشتمل بر آراء و اقوال و دلائل اصولى و جميع احاديث وارده از پيامبر(ص) و ائمه عليهم السلام است. ولى مؤلف تا كتاب طلاق بيشتر بحث نكرده است. اين كتاب در 25 جلد چاپ شده است.
11- كتاب «رياض المسائل فى بيان الاحكام بالدلائل» مشهور به «شرح كبير» تاليف «سيد على بن محمد على طباطبائى حائرى» (1161ـ1231).
كه شرح مزجى بر «المختصر» و متين، دقيق و مورد توجه فقهاست.
12- كتاب «مستند الشيعه لاحكام الشريعه» تاليف «احمد بن محمد مهدى نراقى» (1185ـ1265). امتياز اين كتاب در دقت زياد، اسلوب بديع، بيان تعارض آراء همراه با نقد و ابرام و عبارت مختصر است.
مباحث قبله وارث اين كتاب نشان دهنده تبحر مؤلف در فلكيات و رياضيات است.
سيد محمد كاظم يزدى طباطبائى صاحب كتاب «عروة الوثقى» به اين كتاب عنايت داشته و شاگردانش را نيز سفارش مىكرده كه به آن رجوع داشته باشند.
13- كتاب «جواهر الكلام فى شرح شرايع الاسلام» تاليف فقيه بزرگ «شيخ محمد حسن نجفى» (1200ـ1266)، كه يك دوره كامل فقه استدلالى است، و پر است از تحقيقات و فروعات نادر، و يكى از مهمترين كتب مرجع فقهاء متاخرين است بطوريكه هيچ عالم فقيه بى نياز از آن نيست، و اخيرا در 43 جلد به چاپ رسيده است.
14- كتاب «مصباح الفقيه» تاليف «شيخ رضا همدانى» (متوفاى 1322 ه).
بيان روان همراه با دقت و تعمق از ويژگيهاى آن است. هر چند فقط مشتمل بر مباحث طهارت، نماز، زكات، صوم و رهن است.
نمونههايى از كتبى كه متون درسى فقه را تشكيل دادهاند.
1- «النهايه» تاليف «شيخ طوسى محمد بن حسن طوسى» ، كه تا عصر محقق حلى يعنى تقريبا سه قرن محور تدريس و شروح و تعاليق بوده است.
2- «شرايع الاسلام فى مسائل الحلال و الحرام» تاليف محقق حلى (602ـ676) كتاب جالبى است كه به زبانهاى مختلف هم ترجمه شده است، و بهترين متن فقهى شيعه است. مؤلف در اين كتاب قدرت بيان و مهارت در تعبير و تبويب خود را نشان مىدهد. تاليف ديگر مؤلف «المختصر النافع» است كه خلاصه كتاب «شرايع الاسلام» است كه مورد توجه فقهاء قرار گرفته و بر آن شروحى نوشتهاند.
از جمله: شاگرد مؤلف «محقق آبى» كه شرحش به نام «كاشف الرموز» است. و ديگرى شرح فقيه معاصر سيد احمد خوانسارى (1309ـ1405 ه) به نام «جامع المدارك» است.
3- «تبصرة المتعلمين» تاليف «حسن بن يوسف بن مطهر اسدى».
4- «اللمعه الدمشقيه» تاليف شهيد سعيد «محمد بن مكى بن محمد بن حامد بن احمد الدمشقى النبطى العاملى» (734ـ786).
اين كتاب همراه شرحش كه شهيد ثانى تاليف نموده به نام «الروضه البهيه فى شرح اللمعه الدمشقيه» و اخيرا در ده جلد به چاپ رسيده از كتابهاى درسى حوزههاى علميه شيعه است.
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه 
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید