رنج کودکان زنان زندانی به بهای داشتن مهر مادری
نمی دانم چه کنم. از یک طرف می‌خواهم باز هم جگرگوشه‌ام کنارم باشد. اما نمی‌خواهم در چنین محیطی باشد و پاسوز من شود. دخترم از روزی که به دنیا آمده، به جز زنان بند کسی را ندیده است. مثل هم‌سن و سال‌هایش نیست. حتی تا به حال پارک نرفته. دنیایش همین دیوارها و میله‌هاست. این‌ها گفته‌های زهرا مادری زندانی است که هنوز باید پنج سال دیگر در زندان روزگار سپری کند.
گسترش آسیب‌های اجتماعی در سال های اخیر باعث شده تا آمار زندانیان زن افزایش چشمگیری پیدا کند؛ مسئله ای که با توجه به نقش زنان در جامعه به ویژه در خانواده، پیامدهای منفی اجتماعی بسیاری را به دنبال دارد زیرا مادرانی که در زندان به‌سر می‌برند کودکان آنها به‌صورت ناخواسته با بسیاری از جرائم در زندان آشنا می‌شوند که این خود می‌تواند در آینده برای آنها مشکل ساز شود.
کودکانی که زندان، تاثیر منفی و ویرانگری بر روی آنها می‌گذارد و حیات عاطفی، فکری، اجتماعی و روانی آنان را با مشکل مواجه می‌سازد. در واقع زندان تنها به عنوان مجازات و اعمال کنترل بر فرد قانون شکن نیست بلکه برچسب زندانی بودن علاوه بر فرد زندانی بر اعضای خانواده و نزدیکان وی نیز تاثیر روانی می‌گذارد و این بار روانی در ارتباط با کودکان بیشتر و پیچیده تر است.
اگرچه از نیازهای اولیه کودک، زندگی در کنار والدین خود محسوب می شود اما این نیاز برای کودکی که پدر یا مادرش در زندان به سر می‌برد، برآورده نمی‌شود و از نظر عاطفی و شخصیتی از این جنبه آسیب پذیر است و اگر هم بتواند در کنار والدین زندگی کند، تبعات به مراتب بدتری برای او به بار خواهد آمد اما به دلیل لزوم زندگی کودک با والدین به ویژه مادر، در قوانین مرتبط با نظام قضایی ایران و در آیین‌نامه‌های اجرایی سازمان زندان‌ها به صراحت درباره حضور قانونی کودکان تا ۲ سالگی و به همراه مادرانشان تاکید شده است و پس از ۲ سال در صورتی که زندانی، خانواده ای در بیرون از زندان داشته باشد، کودک به آنها تحویل داده می‌شود. در غیر این صورت نگهداری کودک همراه مادر ممکن است تا ۶ سالگی نیز ادامه پیدا کند و پس از آن، کودک برای گذراندن مدرسه به بهزیستی تحویل داده می‌شود. مساله ای که در سال های گذشته به موضوعی برای بحث تبدیل شده و نهادها و افراد مختلفی مانند بنیاد کودک، سازمان بهزیستی، سازمان زندان‌ها، انجمن خیریه حمایت از زندانیان، روانشناسان، جامعه‌شناسان و نمایندگان مجلس را درگیر کرده است.
البته آمار رسمی و دقیقی از تعداد این کودکان در دست نیست. محمد نفریه مدیر پیشین امور کودکان و نوجوانان بهزیستی تعداد کودکان زندان‌ها را حدود ۴۳۰ تَن اعلام کرده بود. با این حال، محمد جواد فتحی نماینده تهران در مجلس در تیر ۱۳۹۶ خورشیدی تعداد این کودکان را بیش از ۲ هزار تَن دانست. فتحی حضور این تعداد کودک در زندان ها را وضعیتی عجیب و قابل تامل خواند و از سازمان زندان‌ها خواست تا آمار شفافی از تعداد مادران زندانی و فرزندان در بند ارائه کنند و در این باره گفت: مخفی کردن آمار، مشکلی را حل نمی‌کند. هرچند آمارهای بالا تاسف برانگیز است.
این مسائل باعث شد ایرنا در ارتباط با کودکان درون زندان و بحران ها و مشکلاتی که این کودکان را تهدید می کند با فرشید یزدانی مدیر عامل انجمن حمایت از حقوق کودکان به گفت و گو بپردازد.
متن این گفت و گو را در ادامه می خوانیم:
بر پایه قوانین مرتبط با نظام قضایی ایران و آیین‌نامه‌های اجرایی سازمان زندان‌ها، کودکان می توانند در کنار مادرانشان در زندان زندگی کنند. این نوع زندگی کودکان چه پیامدهایی می تواند برای آنها به دنبال داشته باشد؟
کودکانی که به تبع مادر مجبور هستند در زندان زندگی کنند در واقع خواه ناخواه بخشی از مشکلات مادران در زندان به آنها منتقل می شود. آنها وقتی در فضای جدا از اجتماع زندگی می کنند، به طور طبیعی فرآیند جامعه پذیر شدن و توانمند شدن این افراد دچار اختلال می شود و رشد عاطفی و جسمی آنها تحت شعاع قرار می گیرد زیرا این کودکان از یک نوع مقولات اجتماعی که در مهد کودک ها به صورت مشخص و در آموزش هایی که بیرون از زندان در عرصه جامعه می توانند برخوردار باشند، محروم هستند. همچنین توان حسی بخشی از این بچه ها رشد نمی کند و به دلیل جرمی که مادران آنها مرتکب شده اند، از حداقل ترین آموزش ها محروم می شوند.
سازمان ها و نهادهای مربوطه برای پیشگیری از آسیب به کودکانی که در کنار مادرانشان در زندان هستند، چه اقداماتی می توانند انجام دهند؟
در مرحله نخست بهتر است سازمان ها و نهادهای مربوطه فضای مناسبی در کنار مادران برای این کودکان ایجاد کنند زیرا آنها در کنار مادر بهتر رشد می کنند و اگر تحت سرپرستی مادر قرار گیرند از بسیاری جنبه ها مفید تر است. این بچه ها بالاخره به ارتباط با مادرانشان نیاز دارند زیرا خانواده دیگر و سرپرست خوبی ندارند و اگر تحت سرپرستی فرد دیگری در بیرون قرار بگیرند ممکن است بسیار آسیب ببینند. بنابراین سازمان بهزیستی با ایجاد فضای مناسب و تاسیس مهد کودک ها در زندان می تواند کمک بسیار ارزنده ای به این کودکان کند.
یکی از کارهایی که نظام قضایی کشور در خصوص زنان زندانی می تواند انجام دهد، مجازات جایگزین است. این اقدام چه کمکی به کودکان این افراد می کند؟
اقدام دیگری که می توان برای کودکانی که مادران آنها زندانی هستند انجام داد این است که مجازات های جایگزین شامل حال مادرانشان شود. در واقع این اقدام به خاطر این است که بچه ها آسیب نبینند. قوه قضاییه باید برای جلوگیری از پیامدهای منفی زندگی کودکان در زندان در کنار مادرانشان به فکر مجازات های جایگزین باشد زیرا قرار است یک فرد به واسطه یک جرمی مجازات شود اما به تبع آن یک فرد دیگر هم مجازات می شود؛ مجازاتی که آسیب های بسیاری برای کودکان در پی خواهد داشت. در واقع این مجازات ناشی از عمل کودک نیست بلکه به علت یک عامل بیرونی است. بنابراین در این زمینه قوه قضاییه باید پشتیبانی ها لازم را انجام دهد.
آیا به جز مجازات های جایگزین می توان کاری برای این کودکان انجام داد؟
اقدامی دیگر برای جلوگیری از زندانی شدن کودکانی که مادرانشان جزم و جنایت کرده اند، تاخیر در مجازات است. عملی که کودکان بتواند فرایند رشد خود را طی کنند و سپس مادر به زندان برود. در این صورت می توان کودک را به بقیه اعضا خانواده تحویل داد تا حداقل آسیب کمتری ببیند.
اگر مجازات های جایگزین یا تاخیر در مجازات مادر انجام نشد ضرورت حمایت جدی از این کودکان وجود دارد تا حداقل آن کمبودهایی که کودکان با آن روبه رو هستند، جبران شود. برای نمونه حمایت های لازم در زندان با راه اندازی مهد کودک های مناسب می تواند صورت بگیرد تا در این مهد کودک ها آموزش هایی از نظر نیازهای جسمی، عاطفی و ذهنی به آنها یاد بدهند. بنابراین یک بخش از حمایت ها از طرف خود مهد کودک ها تامین می شود.
همچنین باید به مادران آموزش های خاص در خصوص این که چگونه باید از این کودکان حمایت و مراقبت کنند، داده شود. بنابراین آموزش ها و امکانات برای کودکان و مادران آنها باید در نظر گرفته شود. این آموزش ها، مشاوره و کمک های مددکاری و امکاناتی که می توان ارایه داد، گران قیمت و پیچیده نیست.
