از کولبری تا صادرات سماق

«چهره برافروخته و پرحرارت تابستان در شهریور به‌مدد همسایگی با پاییز رنگی بشاش و لطیف می‌گیرد و اینجا در سردشت جایی که درختان بلوط و بنه درهم تنیده‌اند و انبوه‌ترین پوشش جنگلی آذربایجان غربی را به وجود آورده‌اند، هوا سردتر است و خزان هم زودتر قدم کشان چادر خود را بر جنگل‌های بلوط، علفزارها، دیمزارهای سماق، باغ‌های انگور و خانه‌های سنگچین بیوران سفلی پهن می‌کند.

بیوران سفلی مانند بسیاری از روستاهای دیگر ایران یک بافت قدیمی و یک بافت جدید دارد و بافت قدیم همه ویژگی‌های یک روستای کردنشین را حفظ کرده؛ خانه‌های سنگچین و پلکانی و کوچه‌های سنگفرشی که پرسه زدن در آنها زیر سایه درختان گردو و در کنار چشمه سارهایی که در محله‌های روستا جاری است دلچسب و فرح انگیز است اما زیبایی‌های بسیاری از روستاهای کردنشین به‌خاطر شرایط دشوار معیشت، کمتر دیده می‌شوند. شغل دشوار و پر مخاطره کولبری در این روستای ۳۹۲ خانواری هم تا زمانی که سخت‌گیری کمتری در مرزها بود و از آن مهم‌تر قیمت ارز سر به فلک نکشیده بود رونق داشت اما به گفته ابراهیم احمد‌پور دهیار بیوران سفلی مدتی است که کولبری از رونق افتاده است، سخت‌گیری بیشتری در مرزها می‌شود و بازارچه‌های مرزی به‌خاطر چند برابر شدن قیمت‌ها خلوت شده. نتیجه این که دیگر وارد کردن کالاها به ایران از طریق کولبری صرف زیادی ندارد و بیکاری هم دامنه خود را در روستاهای مرزی افزایش داده است.

احمد‌پور می‌گوید: «دو سه سال اخیر بسیاری از مردم بیوران سفلی تلاش کرده‌اند اقتصاد و معیشت زندگی‌شان را از مرز جدا کنند. سماق گیاهی است که دراین منطقه به‌صورت دیم فراوان می‌روید اما در گذشته توجه زیادی به آن نمی‌شد، مگر مصارف محدود خود اهالی اما حالا به یکی از منابع مهم درآمدی روستا تبدیل شده است. انگور سردشت هم موقعیت و آوازه خوبی در منطقه پیدا کرده و طوری شده که در منطقه بیوران، سماق و انگور به محصولات اصلی‌ تبدیل شده اما یکی از کسب و کارها و منابع جدید درآمدی که امید داریم در آینده توسعه پیدا کند گردشگری است.»

امیدی که احمد‌پور به رونق گردشگری در بیوران سفلی بسته بیراه نیست. هم‌اکنون هم نشانه‌های این رونق مشاهده می‌شود. گردشگرانی که به قصد دیدن آبشار «شلماش» به سردشت آمده‌اند، سری هم به بیوران می‌زنند. چشمه‌های پر آب «کانی سارد» و «رسول شط» و «کانی ریش» و نان‌های سنتی که نانواهای آن زنان بیورانی هستند، انگور سیاه سردشت و سماق، جاذبه‌هایی است که پای گردشگران را به روستا کشانده است. در کنار آن هوای دلچسب و معتدل روستا، کوچه باغ‌های باصفا و مسیرهای کوهنوردی و طبیعت گردی اطراف روستا را هم باید به این جاذبه ها افزود. موزه روستایی که با پیگیری دهیاری راه افتاده، تصویری مختصر از سبک زندگی گذشته و حال مردم روستا را به گردشگران ارائه می‌دهد. چینش جاجیم و گلیم، بافتنی‌های زینتی، ظروف سفالی، وسایل کشاورزی و فرآوری محصول، پوشش سنتی زنان و مردان سردشتی، بخاری‌های هیزمی و ... در خانه‌ای سنتی که با گلیم فرش شده است، حس زندگی در گذشته‌ای نه چندان دور را به بازدیدکنندگان موزه می‌دهد.

این روزها زمان برداشت سماق سردشت است. کشاورزان خروسخوان در مزارع سماق، کیسه‌ها را به پر شالشان بسته‌اند و با سرعت و بی‌کمترین حرفی خوشه‌ها را می‌چینند. سفر طولانی خوشه‌های سماق از بیوران سفلی و سردشت به همه جای ایران و کردستان عراق و ترکیه در شهریور ماه آغاز می‌شود. خوشه‌ها با قیچی از درختچه‌های سماق چیده می‌شوند، در خانه‌های روستایی با دستاس کوبیده و آسیاب می‌شوند و آماده می‌شوند برای فروش.

پیدا کردن مشتری برای سماق سردشت کار دشواری نیست. هر چند سماق گیاهی است که در بسیاری از نقاط ایران از جمله نقاط شمالی تهران، خراسان، آذربایجان غربی و شرقی، اصفهان و شیراز و مازندران می‌روید و محصول آن برداشت می‌شود اما سماق سردشت به کیفیت و مرغوبیت دارویی‌اش شهره است و همین باعث شده مشتریان و طالبان آن از تهران و شیراز و اصفهان و کشورهای عراق و ترکیه، فصل برداشت به این منطقه بیایند و برای خرید پیش‌دستی کنند.

سارا نقشبندی از اهالی بیوران چند سالی است که در زمینه فروش و بازاریابی سماق فعال است. او می‌گوید: «اغلب مردم سماق قرمز را بیشتر می‌شناسند. به‌ خاطر این که رنگ آن مجلسی‌تر است و در رستوران‌ها کنار کباب عرضه می‌شود. اما سماق سردشت قرمز نیست و رنگ آن از قهوه‌ای سیر تا طلایی در نوسان است. سماق سردشت مواد مؤثره دارویی بیشتری دارد.»

سماق از گیاهانی است که در طب قدیم همیشه مورد توجه طبیبان بوده و یافته‌های جدید پزشکی نیز بر دانش گذشتگان مبنی بر خواص دارویی آن صحه گذاشته است. مهم‌ترین خواص سماق نقش آن در کاهش چربی خون، فشار خون و قند خون است. سماق جزو ۱۰ ماده طبیعی است که آنتی‌اکسیدان زیادی دارد و نقش آن در بهبود و کنترل سرطان سینه به اثبات رسیده است.

اگرچه کولبری از رونق افتاده، اقتصاد منطقه بیوران در دو - سه سال اخیر با سماق متحول شده است. تقریباً هر کشاورز بیورانی که زمینی قابل کشت دارد، تمام یا بخشی از آن را به کشت سماق اختصاص داده است. اگر در گذشته جایگاه سماق در مزارع کشاورزی به‌عنوان یک محصول فرعی و جانبی بود و به‌صورت تفننی برداشت می‌شد و در پخت غذا مورد استفاده قرار می‌گرفت، حالا می‌رود که تبدیل به اصلی‌ترین راه معیشت کشاورزان سردشتی شود. سماق گیاهی است اقتصادی که از زمان کشت تا برداشت محصول زحمت زیادی به کشاورز نمی‌دهد.

سارا نقشبندی می‌گوید: «سماق یک گیاه زیست محیطی است. به‌صورت دیم رشد می‌کند و آبیاری نمی‌خواهد. تکثیر آن هم به‌صورت پاجوش است. جلوی فرسایش خاک را می‌گیرد و احتیاج به کود دهی هم ندارد و کاملاً ارگانیک و طبیعی به عمل می‌آید و در برابر آفات مقاوم است.»

اغلب مردم و بویژه تهرانی‌ها سماق را به‌عنوان چاشنی کنار کباب کوبیده می‌شناسند؛ در حالی که موارد مصرف آن گسترده‌تر و بسیار متنوع‌تر است. دمنوش سماق و عسل از دمنوش‌های محبوب اهالی سردشت است. چای سماق هم از چای‌های پرطرفدار است که معمولاً بعد از ناهار یا بعد از صرف یک غذای پرچرب سرو می‌شود. سماق طعم دهنده و ادویه بسیاری از غذاها و آش‌های مردم بیوران است. آب سماق هم جایگزینی مناسب برای سرکه صنعتی است و می‌توان انواع ترشی‌ها را با آن به‌عمل آورد.

سارا نقشبندی می‌گوید: «با توجه به بحران زیست محیطی آب در ایران، فرسایش خاک و خشک شدن دریاچه ارومیه ما به مسئولان استانی پیشنهاد کردیم که در ترویج و حمایت از کشت سماق می‌توانند فعالیت کنند. مشتریان سماق در همه جای ایران و خاورمیانه هستند و به بازارهای جهانی آن هم می‌توان به‌صورت جدی فکر کرد.»

آوازه سماق سردشت در کردستان عراق و ترکیه بیش از ایران پیچیده و همین باعث شده تا دلال‌ها هم وارد این بازار شوند. با افزایش قیمت دلار مشتریان و واسطه‌هایی از کردستان عراق و ترکیه به سردشت می‌آیند و تقریباً هر مقدار محصول قابل عرضه‌ای که نزد کشاورزان باشد، خریداری می‌کنند. حالا کار به جایی رسیده که تولید‌کنندگان نمی‌توانند پاسخگوی بازار باشند و همین هم باعث بالا رفتن قیمت شده است. آیا رونق گردشگری و صادرات سماق و انگور سردشت می‌تواند جمعیت کولبر شهر را کم کند و پایه تازه‌ای برای اقتصاد منطقه بسازد؟»